The Sound and the Fury. I wrote it five separate times, trying to tell the story, to rid myself of the dream which would continue to anguish me until I did. It's a tragedy of two lost women: Caddy and her daughter, Quentin. Dilsey is one of my own favorite characters, because she is brave, courageous, generous, gentle, and honest. She's much more brave and honest and generous than me.

In 1999, the Croatian novelist Slavenka Drakulić visited The Hague to observe the trials for war crimes committed in the former Yugoslavia. Among the defendants was Goran Jelisić, a thirty-year-old Serb from Bosnia, who struck her as “a man you can trust.” With his “clear, serene face, lively eyes, and big reassuring grin,” he reminded Drakulić of one of her daughter’s friends. Many of the witnesses at The Hague shared this view of the defendant—even many Muslims, who told the court how Jelisić helped an old Muslim neighbor repair her windows after they were shattered by a bomb, or how he helped another Muslim friend escape Bosnia with his family. But the Bosnian Muslims who had known Jelisić seven years earlier, when he was a guard at the Luka prison camp, had different stories to tell. Over a period of eighteen days in 1992, they testified, Jelisić himself killed more than a hundred prisoners. As Drakulić writes, he chose his victims at random, by asking “a man to kneel down and place his head over a metal drainage grating. Then he would execute him with two bullets in the back of the head from his pistol, which was equipped with a silencer.” He liked to introduce himself with the words “Hitler was the first Adolf, I am the second.” He was sentenced to forty years in prison.
Anh ta thích tự giới thiệu về mình: Hitler là Adolf thứ nhất. Tớ, thứ nhì.

Phi Châu Truyền Kỳ
Ryszard Kapuscinski, widely regarded as the greatest journalist of the twentieth century, died in January this year. Virtually the last sentence he wrote was the one that concludes this volume of memoirs. It is a description of the receptionist at a hotel in Bodrum, Turkey, the modern name for the ancient town of Halicarnassus, where the ancient Greek historian Herodotus was born. As she greeted the ageing Pole, the “black-eyed” young Turk’s smile was professionally polite, but “tempered by tradition's injunction always to maintain a serious and indifferent mien toward a strange man”.

Kap được nhiều người coi là nhà báo vĩ đại nhất của thế kỷ 20, chết tháng Giêng vừa rồi [2007]. Cứ kể như câu văn chót ông viết, là câu đóng lại tập chót cuốn hồi ức này của ông. Câu văn tả cô tiếp tân của một khách sạn ở Bodrum, Thổ nhĩ kỳ, tên mới của thành phố cũ, Halicarnassus, nơi sử gia Hy Lạp thời cổ đại Herodotus sinh ra. Mặc dù lịch sự có thừa, đúng dân nhà nghề, nhưng nụ cười của cô thiếu nữ Thổ mắt đen lay láy vẫn phảng phất sự khinh khi, rè bỉu, lãnh đạm, đúng theo truyền thống, đối với một “người dưng”.
*

Đúng là một câu văn của một tay điểm sách nhà nghề, trên tờ báo văn học số 1 của thế giới. Lịch sự có thừa, nhưng gói gém tất cả những gì bài viết sau đó sẽ mở ra.

Ở đây, có sự hiểu lầm: Chính là do coi Kap như là một sử gia, và những tác phẩm của ông, là sử, là sự thực, như dịch giả NTL ca ngợi, khiến Tây Phương, và ở đây, Tin Văn, phải bàn cãi. Nếu coi là giả tưởng, thì đâu có chuyện. Những ông như Le Carré, Greene có bao giờ dám coi họ là những sử gia đâu?
Còn cái chuyện ông Kap này làm gián điệp thì liên quan tới Ba Lan, và cuộc thanh trừng sau đó, mà người ta gọi là chiến dịch "săn bắt phù thuỷ", theo thuật ngữ báo chí quốc tế.
Những người dính trấu, trong những cú săn bắt này, mới nhất, là Kundera, của Tiệp Khắc.
Những ông như Greene, như Le Carré có ông nào chối, họ làm điệp viên đâu?
Còn Kap, chết rồi mới bị khui ra.
V/v liên hệ giữa Greene và Le Carré, Coetzee coi Greene là thầy của Le Carré, không phải bạn. (1)
Cuốn The Spy được tới hai người dịch, một Bồ Giang, còn một tay nữa ở hải ngoại, Gấu quên tên, và còn được Z.28 phóng tác, lấy Hà Nội làm khung cảnh, và một điệp viên Miền Nam ra Bắc, như nhân vật của Le Carré vượt Bức Tường.
Thế giới giả tưởng của Greene, là thế giới giả tưởng, trước một bước, so với Le Carré, theo Gấu. Ở Greene, chủ nghĩa CS vẫn còn đầy hào quang của nó, với những nhân vật như Mundt trong Call for the Dead, tha chết cho thằng bạn đế quốc, thí dụ.
Cuốn The Spy không giản dị như bạn NL viết, theo nghĩa, nó được viết ra do tác giả "chính mắt chứng kiến bức tường Berlin được dựng lên, và nhờ đó viết được quyển sách kia, giờ vẫn được coi là kiệt tác"...
(1) Coetzee coi Greene là từ Joseph Conrad mà ra:... his immediate descent is from the Joseph Conrad of The Secret Agent. Còn hậu duệ của Greene, kẻ bảnh nhất, là Le Carré: Of his progeny, John Le Carré has been the most distinguished.
Coetzee: Graham Greene, in trong Inner Workings, tập tiểu luận
*
Kim Philby là thầy của Greene, trong nghề gián điệp, ông phải bênh thầy, theo nghĩa đó. Le Carré, tuy rất mê CS, nhưng lại không chịu nổi cái vụ phản quốc, tuy ông rất tởm nước Anh, qua kẻ đại diện của nó, là ông bố của ông, một tên lừa đảo. Ở cuối cuốn Gương Soi Gián Điệp, chuyện mấy điệp viên nhẩy toán “ra Bắc”, bị Nữ Hoàng thí bỏ, một nhân vật, trong khi chờ chết, đã phán: Ở bên bờ con sông Ta Mì, giống như cái rạch, khi nước nhỏ, có thể vén váy nhảy qua, có một giống dân cứ nghĩ chúng là bố thiên hạ. Câu đó là của Le Carré, viết về nước Anh của ông. Lần qua Moscow, khi được đề nghị đi thăm Philby, ông chửi, bữa trước các ông đãi tôi như là người đại diện cho nữ hoàng Anh, bữa nay, mấy ông đề nghị tôi bắt tay với kẻ thù của Bả ư?
Greene có đi thăm Thầy. Và câu đầu tiên Thầy phán, cấm nói chuyện chính trị. Greene bèn nhỏ nhẹ, "Vâng, thưa Thầy, em chỉ muốn hỏi Thầy, Thầy nói tiếng Nga thạo chưa?"
*
V/v Săn bắt phù thuỷ. Trên tờ NYRB, số 28 June, 2007, trong bài Polish-Witch-Hunt, Adam Michnik viết về một sắc luật của Ba Lan, qua đó, nếu một nhân viên nhà nước từ chối không ký vào cái mẫu đơn, qua đó, người này quả quyết, chưa từng là cớm chìm trong thời kỳ CS, thì bị đuổi. Những người ủng hộ luật này cho là nước Ba Lan, vẫn còn là một đất nước bị cai trị bởi cớm. the Communist security apparatus, và cần có một cuộc cách mạng đạo đức, qua đó, kẻ có tội phải bị trừng trị, kẻ đức hạnh được tưởng thưởng, và sự bất công, injustice, phải được cứu chuộc, redeemed.
Tác giả bài viết cho rằng, hiện nay có hai nước Ba Lan đối đầu nhau. Một Ba Lan của nghi ngờ, sợ hãi, và trả thù chống lại một Ba Lan của hy vọng, can đảm và đối thoại. Trong nước Ba Lan thứ nhì, của sự cởi mở, và dung hoà, openness and tolerance, có Đức Giáo Hoàng II, nhà thơ Czeslaw Milosz…và Ba Lan này phải vượt lên, prevail.

Bài ca dao này, Gấu nghe lần đầu, trước khi ông cụ Gấu ra đi, và đi luôn không về, vào năm 1946, khi Gấu mới mấy tuổi. Không hiểu sao, bao nhiêu năm sau, nó cứ luẩn quẩn với Gấu mãi, và cùng với nó, là câu hỏi:
Tại sao ông cụ mình đã biết như thế, mà vưỡn không chịu 'theo đàn gà', để cho chúng làm thịt?      

Hai anh em Gấu, tại miếng đất ngày nào.
Căn nhà, thằng em xây cất lại, "lui" ra phía trước, so với căn nhà cũ, đã phá bỏ, vì quá mục nát. Chiếc xe thuê, từ trên đê đi thẳng vô nhà, theo hướng đồng làng. Đó là lần trở lại quê nhà đầu tiên, vào năm 2001.
Bạn đọc để ý, tay trái Gấu lòng khòng, cong cong, là do xơi mìn VC tại nhà hàng nổi Mỹ Cảnh, bờ sông Sài Gòn!
Căn nhà cũ, có lần Gấu suýt chết, đã kể lại trong chuyến Vượt biển tại Vàm Láng.
*
Đêm 23 tháng Chạp, năm 1985, cùng lúc với ông Táo chầu trời, trên một chiếc tầu vượt biển sắp sửa chìm gần ngọn hải đăng ở cửa biển Vũng Tầu, có một ông già bị cậu thanh niên đứng kế bên lầm là người yêu của anh. Quá khiếp đảm trước cái chết có thể xẩy tới bất cứ lúc nào, cậu thanh niên điên cuồng vò đầu, vò tai người yêu, tức ông già, lảm nhảm những lời hoảng loạn. Tuy đang bận tâm vì một chuyện khác, ông già vẫn nhận ra, nước biển mặn, lạnh buốt, còn nước mắt của cậu thanh niên, mặn, nóng hổi, rát hằn một bên má. Những cột nước như từ trên trời đổ mãi. Con thuyền chúi sâu xuống khoảng không đen, sâu thẳm, rồi bị đẩy bắn lên cao, chót ngọn sóng. Ông già đang nhớ lại những lần chết trước đó.
Bẩy, tám tuổi, thấy bạn cùng lớp nhào xuống ao, bơi lội ào ào, ông nghĩ, ai cũng làm được. Và cứ thế lao xuống. May có người đứng ngay kế bên, nhìn thấy thằng bé sắp sử chìm ngỉm, bèn nhảy vội xuống, kéo lên.
Khi đã hoàn hồn, đứng ngơ ngác trên bờ, cậu bé như cảm thấy, cậu biết trước tai nạn. Như thể, cậu đã trải qua một lần rồi, và lần này, chỉ là lập lại lần trước. Nó đã từng xẩy ra, trong một giấc mơ, có thể.
Cậu có cảm tưởng, anh bạn lớn tuổi đã "chờ", một sự kiện như vậy, sẽ xẩy ra, và anh ta sẽ can thiệp, đúng lúc.
Rõ rệt nhất là lần chơi bắn bi một mình. Nhà có một chiếc hòm [cái rương] lớn, chiếm cả một góc gian nhà chính, trên là bàn thờ ông bà, trong đựng lúa, đặt trên hai tấm mễ gỗ, hay ngựa gỗ, thấp. Người dân miền Bắc, từ xa xưa vẫn bị ám ảnh bởi những cơn lũ lụt, và những năm hạn hán, lúc nào cũng lo mất mùa, nên nhà nào cũng lo trữ lúa.
Hòn bi lăn tít vào gầm hòm. Cậu bò vào. Loay hoay cọ quậy, cả hai tấm ngựa gỗ, quá mục, cùng sập xuống.
Như sống lại giấc mơ, cậu xoài người ra. Chiếc hòm đè cậu bẹp dí, may nhờ hai chiếc mễ chia giùm sức nặng. Lần đó, ba hồn bẩy vía đi luôn, mấy người lớn bắt ăn mấy vắt cơm để thu hồi lại.
Lớn lên, cậu mất dần khả năng kỳ cục, và mơ hồ cảm nhận - không tính lần suýt bị bẹp dí - có một điều gì liên can đến "nước", trong những lần như vậy.
Như thể gia đình ông bị trù yểm, bởi…  nước.
*
Và Thomas kết luận, đâu có gì là đáng ngạc nhiên, nếu tôi trở nên khiếp đảm vì nghệ thuật ? "Không phải cuốn sách của tôi là một tên sát nhân, nhưng đâu đó, từ những trang sách vang lên, tiếng cười sảng khoái, của quỷ...".

---

Sương rất độc tẩm vào người nỗi chết

Khi anh đi anh đi vào sương đen
Sương rất độc tẩm vào người nỗi chết
Hai câu thơ trên, ở trong một bài thơ của TTT mà trong giới viết lách chỉ có Gấu biết, vì là thơ không phổ biến. Bài thơ được dán ở trên tường, nơi bàn làm việc của ông, trong phòng riêng của ông, thời gian đám chúng tôi, bạn của ông em, thường lấy nhà bà cụ làm nơi tụ tập, tức năm Gấu học thi Tú Tài II. Đó là hai cuối, những câu trên, Gấu quên, đại khái, khi anh đi.. trời vào thu, thành phố khuya dài chùm áo cũ, .. chúng ta còn một mình bơ vơ.

---

Giữa lòng đen