Trên tờ TLS, số 28 Tháng 11, 2008, Michael Nicholson dưới cái tít trên trang bìa, Nga khám phá ra, uncover, Solz. Và trang trong, Solz được đòi lại [reclaimed], điểm những cuốn sách mới nhất, vừa được xb tại Nga: Cuốn tiểu sử đầu tiên bằng tiếng Nga, một ấn bản mới nhất của Quần Đảo Ngục Tù, và một Tầng Đầu Địa Ngục mang tính hàn lâm, biên khảo, thông thái, uyên bác: Moscow và St Petersberg “viết lại” một nhân vật của chúng.
Có nhiều cái mới: Lần đầu tiên Quần Đảo Ngục Tù công bố đầy đủ tên tưổi của 227 người đã cung cấp tin tức tài liệu cho Solz, những bạn tù của ông, mà hơi thở của toàn bộ tác phẩm của ông, là hơi thở của họ. Trong số đó, bảnh nhất, là Nadezhda Levitskaya. Ngoài chuyện cung cấp chứng cớ hiển nhiên, như là một kẻ sống sót Trại Tù, bà còn xuất hiện trong hồi ức của Solz như là một trong những đồng minh “vô hình” [chữ này của Solz’], bằng tinh thần vô vị lợi, vô kỷ, giúp ông sửa soạn, giấu giếm và gìn giữ những tác phẩm của ông, dưới sự kiểm tra, ruồng xét nghiêm ngặt, thường trực, trong nhiều năm, cuối cùng dẫn đến việc bắt bớ và tống xuất ông ra khỏi Nga, vào năm 1974.
Có một chi tiết thú vị, cuốn tiểu sử của ông được xb dưới bảng hiệu “Cuộc đời của những vì nhân dân đáng kể”, do Gorky thành lập, dành cho những nhà văn Đỏ của Liên Xô. Cuốn này cũng có những chi tiết ly kỳ, mới mẻ về cuộc đời của Solz, và người viết, là một chuyên gia về Dos, và với cuốn Solz, bà được sự hợp tác giúp đỡ của toàn thể gia đình Solz, có được những nguồn thật đặc biệt, nhưng trên hết, là phong cách viết: Bà không coi mình như là một “detached adjudicator”, một vị quan toà đặc nhiệm để giảng hoà, giải quyết những tranh chấp, những đối nghịch, về những gì liên quan đến cuộc đời của Solz, nhưng như là một người viết lời “apologia” theo nghĩa thực, cảm nghĩ thực, in the true sense, … entailing ‘intercession, the duty in all conscience to justify one’s subject in the eyes of history, and to… cleanse it from the slanderous attacks and false accusations”.
Còn điều này nữa, trong khi ở Tây Phương, trong khoảng thời gian 15 năm đã có ba tác phẩm về cuộc đời  Solz, thì ở Nga chưa có một cuốn nào.
Tuyệt thật. Giá mà chúng ta cũng có những cuốn tiểu sử như thế, được viết ra, ở trong nước, về một tiểu sử văn học của Miền Nam trước 1975 và những tác giả của nó.

Coetzee ngay trong tác phẩm đầu tay của ông, tuy giả tưởng, nhưng còn thực hơn cả sự thực, đã “đau đáu” vì nỗi đau Việt Nam. Dusklands gồm hai “truyện” ngắn, và mở ra bằng truyện ngắn có tên là Dự Án Việt Nam, lấy câu của Herman Kahn, làm đề từ:
Obviously it is difficult not to sympathize with those European and American audiences who, when shown films of fighter-bomber pilots visibly exhilarated by successful napalm bombing runs on Viet-Cong targets, react with horror and disgust. Yet, it is unreasonable to expect the U.S. Government to obtain pilots who are so appalled by the damage they may be doing that they cannot carry out their missions or become excessively depressed or guilt-ridden.
[Hiển nhiên, khó mà không thông cảm với khán giả Âu Châu và Mẽo, coi phim chiến tranh Việt Nam, cảm thấy tởm, nhìn mấy tên phi công Mẽo sướng điên lên khi dội bom VC chạy có cờ. Nhưng chẳng lẽ Quân Đội Mẽo lại tuyển mấy tên chết nhát làm phi công, và sau một phi vụ là phải chuyển chúng vào nhà thương tâm thần?]
Cái chuyện, mấy anh VC nằm vùng sướng điên lên, khi chơi cái màn đặt bom, gài mìn nhà hàng quán nước, trong thời gian chiến tranh, điều này có thể hiểu được, nhưng sau khi hết chiến tranh, đất nước rớt xuống hố sâu thăm thẳm của băng hoại, của bọ, của ruồi, của ô nhiễm, của ô nhục… vậy mà chúng vẫn tự hào vì những tội ác như vậy, cái đó thật lạ. Cũng như đám Yankee mũi tẹt, khi ra được hải ngoại, bất cứ vì lý do, nguyên nhân gì, mặt mày vẫn vênh lên vì chiến thắng Miền Nam, thống nhất đất nước….Chúng không nhục vì đất nước thống nhất, mà đúng là giật lùi, là chia rẽ, là đau thương… mà lại nhục khi bị “hiểu lầm là được điểm hải ngoại”, quái đản thật!
*

The Arcades book, whatever our verdict on it - ruin, failure, impossible project - suggests a new way of writing about a civilization, using its rubbish as materials rather than its artworks: history from below rather than from above. And his call (in the 'Theses') for a history centred on the sufferings of the vanquished, rather than on the achievements of the victors, is prophetic of the way in which history-writing has begun to think of itself in our lifetime. (2001)
Coetzee: Walter Benjamin, the Arcades Project (1)
"Thương Xá", cho dù chúng ta đánh giá nó như thế nào – điêu tàn, thất bại, một dự án bất khả, impossible project – đề nghị một đường lối mới, để viết về một nền văn minh: sử dụng những rác rưởi làm chất liệu, thay vì những nghệ phẩm của cái nền văn minh đó; lịch sử từ đáy thay vì lịch sử từ đỉnh. Và lời kêu gọi của Benjamin (trong "Những luận đề" - "Theses"), cho một lịch sử xoáy vào đau khổ của những người thua, thay vì thành tựu của những kẻ thắng: lời kêu gọi này mang đầy tính tiên tri, về cung cách mà việc viết sử bắt đầu nghĩ về chính nó, trong quãng đời [còn lại ngắn ngủi của chúng] ta.
*
Đám Yankee mũi tẹt và những nhà văn của chúng chắc là chẳng bao giờ biết đến thứ lịch sử của thời của chúng ta, thứ lịch sử xoáy vào nỗi đau khổ của người thua, thay vì thứ lịch sử của kẻ thắng.

(1) Bài viết sau được in trong Inner Workings, tập tiểu luận, với cái tít như trên. Gấu đọc Coetzee, lần đầu tiên, là bài này, bèn dịch liền, với tí vốn Anh văn ăn đong những ngày mới tới xứ lạnh, và đã được ông bạn NTV giúp đỡ rất nhiều. Cả hai thường ngồi trong một tiệm cà phê bình dân của thành phố Toronto, nơi gần nhà ông, và có lần say sưa bàn cãi về một từ cần phải dịch như thế nào, ồn ào đến nỗi anh chủ quán phải đến nhắc nhở.
Dân Mít chúng ta thiếu những nhà văn như Coetzee, và lại càng thiếu những nhà phê bình, điểm sách như ông. Nên nhớ, tác phẩm đầu tay của ông, lấy đề tài Việt Nam (2).
Trong những kỳ tới Tin Văn sẽ giới thiệu bài viết giới thiệu ông, ở đầu cuốn Inner Workings.
(2) John Michael Coetzee sinh tại Cape Town (Nam Phi) ngày 19.2.1940. Học tại Đại học Cape Town và sau đó tại Đại học Texas, lấy bằng Ph.D (1969), và trở lại Nam Phi năm 1972, dậy Anh ngữ tại Đại học Cape Town. Tiểu thuyết gia, nhà phê bình, dịch giả; những cuốn tiểu thuyết của ông là về hậu quả của chủ nghĩa phân biệt chủng tộc. Trong cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông, thực ra là hai truyện vừa, "Dusklands" (1974), ông đối chiếu sự hiện diện của người Mỹ tại Việt Nam với những người Hòa Lan đầu tiên định cư tại Nam Phi. Trong lịch sử 31 năm của giải thưởng văn học The Booker, ông là người đầu tiên hai lần đoạt giải, lần thứ nhất vào năm 1983 với cuốn "Đời và Thời của (Life and Times of) Michael K.", và năm 1999, với cuốn "Disgrace" (Ô Nhục).

Note: Gấu có tới mấy cuốn Trái Tim Của Bóng Đen, nhưng cuốn trên, dành cho học sinh, phần chú thích, thật tuyệt vời!

Ba cái “không thể” đầu tiên của Kafka, thì đa số đều biết:
Không thể không viết,
Không thể viết bằng tiếng Đức,
Không thể viết khác [differently].
Bất khả thứ tư, theo Manea là: Không thể viết bởi chính nó [the impossibility of writing per se]. Cái không thể này, đẩy cho tới tận cùng, biến thành, không thể sống, kéo dài cuộc đời [the impossibility of ‘endure life’], như trong thư ông gửi Carl Bauer vào năm 1913: "My whole being is directed toward literature ... the moment I abandon it, I cease to live. Everything I am, and am not, is a result of this." Few people have had their homeland as dramatically located in writing as the Jewish Franz Kafka writing in Prague in German-his paradoxical way of "crossing over to the side of the world" in the struggle with himself. "I am nothing but literature and can and want to be nothing else," he often repeated.
"Tôi không là gì ngoài văn chương, và chẳng có thể, chẳng muốn cái gì hết, ngoài nó ra."
*
Cũng hơi là lạ, là, Kafka không nhắc tới một bất khả thứ năm, cái bất khả này thì thật đặc chất Kafka hơn hết thẩy: bất khả lưu vong, hay bất khả ‘operetta’, nếu chúng ta chịu khó theo dõi nhà văn lưu vong Romania, Cioran, ông này phán, thà viết ‘operetta’[opera nhẹ] còn hơn viết tiếng ngoại. Và nếu như thế, có lẽ nên gọi bất khả thứ năm này bằng cái tên “sự bất khả của con sên”, nghĩa là, sự bất khả tiếp tục viết ở xứ người, ngay cả khi mà nhà văn khệ nệ bưng theo cùng với mình cái nhà [ngôn ngữ] của ông ta, giống như con sên mang theo cái nhà, tức cái vỏ, của nó.