Note: Cái tít bài viết về Primo Levi, của Tony Judt, trên tờ NYRB, số May, 20, 1999, mà GCC dựa theo đó, viết “Đây có phải một người”, đăng lần đầu trên Văn Học, NMG, đúng ra là, “The Courage of the Elementary”, tạm dịch, “Sự Can Đảm của Cái Cơ Bản”, là từ  Milosz, khi ông viết về Camus, “ông ta [Camus] có cái sự can đảm tạo ra những điểm cơ bản, [“he had the courage to make the elementary points”]. Trong Lại Tỉnh Thức, “The Reawakening”, Levi miêu tả 1 đứa bé, khác đứa bé chết đuối đang được nhắc tới, mà là ở Lò Thiêu. Nó sống sót Lò Thiêu, nhưng chết, đúng lúc được giải thoát.
Bài viết này, tình cờ GCC vớ lại được nó, trong số báo cũ, bèn đọc lại, để thẩm tra trình độ tiếng Anh hồi tập tạnh dịch! Bỏ đi nhiều quá, nhiều chi tiết, sự kiện thực là thú vị. Vả chăng, bài dài quá.

Hurbinek was a nobody, a child of death, a child of Auschwitz. He looked about three years old, no one knew anything of him, he could not speak and he had no name; that curious name, Hurbinek, had been given to him by us, perhaps by one of the women who had interpreted with those syllables one of the inarticulate sounds that the baby let out now and again. He was paralyzed from the waist down, with atrophied legs, thin as sticks; but his eyes, lost in his triangular and wasted face, flashed terribly alive, full of demand, assertion, of the will to break loose, to shatter the tomb 'of his dumbness. The speech he lacked, which no one had bothered to teach him, the need of speech charged his stare with explosive urgency: it was a stare both savage and human, even mature, a judgement, which none of us could support, so heavy was it with force and anguish ....
During the night we listened carefully: ... from Hurbinek's corner there occasionally came a sound, a word. It was not, admittedly, always exactly the same word, but it was certainly an articulated word; or better, several slightly different articulated words, experimental variations on a theme, on a root, perhaps on a name.
Hurbinek, who was three years old and perhaps had been born in Auschwitz and had never seen a tree; Hurbinek, who had fought like a man, to the last breath, to gain his entry into the world of men, from which a bestial power had excluded him; Hurbinek, the nameless, whose tiny forearm -even his-bore the tattoo of Auschwitz; Hurbinek died in the first days of March 1945, free but not redeemed. Nothing remains of him: he bears witness through these words of mine." [The Reawakening, pp. 25-26].

Cái kinh nghiệm 1 lần rồi thôi -  khi viết về Mít vượt biển– Levi, thoạt đầu, không có, bởi là vì đếch ai thèm nghe, dù có nói, và, chính ông cũng không làm sao vượt được cái mặc cảm tội lỗi “sống sót” Lò Thiêu, của mình.

Sống sót, đúng là như thế, nhưng tại sao Levi, tui?

Cái tên Bắc Kít LDD làm sao hiểu được nỗi đau này.
Hắn chọc quê lũ Mít ở Mẽo, đa số gốc Ngụy.
Hắn làm sao hiểu được 1 điều thật là đơn giản, thắng trận nhục nhã lắm, nhục nhã hơn nhiều, so với thất trận, nếu hắn đủ can đảm, để, từ Mẽo, nhìn lại cái 1 xứ Mít tang thương, điêu tàn, nhờ thắng trận.       

Chuyện viết lách của tôi hơi giống một câu chuyện Tầu, về một họa sĩ, được nhà vua ra lệnh, hãy vẽ cho ta một con cua. Nhà nghệ sĩ bèn trả lời, Thưa Hoàng Thượng, hạ thần cần mười niên, một căn nhà tổ bự, và hai mươi nàng hầu. Mười năm qua đi, "Thưa Hoàng Thượng, hạ thần cần thêm hai niên nữa". Rồi, thêm một tuần.
Sau cùng, ông nhặt cây cọ lên, múa một đường, là xong con cua.

Italo Calvino

Ôi chao, vẫn còn "bảnh" hơn Hai Lúa, cả đời chỉ mong ghi lại, một cái lá mùa Thu, đậu trên vai một cô bé con ngày nào, nơi vườn Tao Đàn, sắp hết đời, cô bé thì đi rồi, vậy mà vưỡn chửa xong!

"Nhớ những ngày nhà cô bé dời lên đường Gia Long. Buổi sáng, cô đưa em đi học trường Kiến Thiết gần khu Chợ Đũi, đưa mắt nhìn người yêu đang chờ đợi trong quán cà phê Tầu ở ngay đầu đường. Khi về, cô tha thẩn giữa những hàng cây nơi vườn Tao Đàn. Mùa Thu theo chiếc lá nhẹ nhàng đậu trên vai cô bé đang mơ mộng, đang trở thành người lớn."

Lần Cuối Sài Gòn