AUGUST 16 [1998]

In Memoriam: Zbigniew Herbert

Zbigniew Herbert died a few weeks ago in Warsaw at the age of seventy-three. He is one of the most influential European poets of the last half century, and perhaps-even more than his great contemporaries Czeslaw Milosz and Wladislawa Szymborska-the defining Polish poet of the post-war years.
    It's hard to know how to talk about him, because he requires superlatives and he despised superlatives. He was born in Lvov in 1924. At fifteen, after the German invasion of Poland, he joined an underground military unit. For the ten years after the war when control of literature in the Polish Stalinist regime was most intense, he wrote his poems, as he said, "for the drawer." His first book appeared in 1956. His tactic, as Joseph Brodsky has said, was to turn down the temperature of language until it burned like an iron fence in winter. His verse is spare, supple, clear, ironic. At a time when the imagination was, as he wrote, "like stretcher bearers lost in the fog," this voice seemed especially sane, skeptical, and adamant. He was also a master of the prose poem. Here are some samples:

The Wind and the Rose

Once in a garden there grew a rose. A wind fell in love with her. They were completely different, he-light and fair; she immobile and heavy as blood.
    There came a man in wooden clogs and with his thick hands he plucked the rose. The wind leapt after him, but the man slammed the door in his face.
    -O that I might turn to stone-wept the unlucky one-I  was able to go round the whole world, I was able to stay away for years at a time, but I knew that she was always there waiting.
    The wind understood that, in order really to suffer, one has to be faithful.

Robert Hass: Now & Then. The Poet’s Choice Columns 1997-2000

Zbigniew Herbert mất vài tuần trước đây, ở Warsaw thọ 73 tuổi. Ông là 1 trong những nhà thơ Âu Châu, ảnh hưởng nhất trong nửa thế kỷ, và có lẽ - bảnh hơn nhiều, so với ngay cả hai người vĩ đại, đã từng được Nobel, đồng thời, đồng hương với ông, là Czeslaw Milosz và Wladislawa Szymborska -  nhà thơ định nghĩa thơ Ba Lan hậu chiến.
Thật khó mà biết làm thế nào nói về ông, bởi là vì ông đòi hỏi sự thần sầu, trong khi lại ghét sự thần sầu. Ông sinh tại Lvov năm 1924. Mười lăm tuổi, khi Đức xâm lăng Ba Lan, ông gia nhập đạo quân kháng chiến. Trong 10 năm, sau chiến tranh, khi chế độ Xì Ta Lin Ba Lan kìm kẹp văn chương tới chỉ, ông làm thơ, thứ thơ mà ông nói, “để trong ngăn kéo”. Cuốn đầu tiên của ông, xb năm 1956. Đòn của ông [his tactic], như Brodsky chỉ cho thấy, là giảm nhiệt độ ngôn ngữ tới khi nó cháy đỏ như một mảnh hàng rào sắt, trong mùa đông. Câu thơ của ông thì thanh đạm, mềm mại, sáng sủa, tếu tếu. Tới cái lúc, khi mà tưởng tượng, như ông viết, “như những người khiêng băng ca – trong khi tản thương, [“sơ tán cái con mẹ gì đó”, hà hà] -  mất tích trong sương mù”, thì tiếng thơ khi đó, mới đặc dị trong lành, mới bi quan, và mới sắt đá làm sao.Ông còn là 1 sư phụ của thơ xuôi. Thí dụ:

Gió và BHD

Bổn Đình Nguyễn

1 hr · Edited ·

Choáng!

Tôi có quen với nhà thơ Triệu Từ Truyền, có đọc thơ anh, vừa rồi định đi dự buổi ra mắt tập thơ "Hạt sứ giả tâm linh" nhưng bận không đi được và vì vậy tìm một chút thông tin trên báo chí. Và tôi thật sự bị choáng!

Nói rõ là tôi chưa đọc tập thơ này, không nhận xét về tập thơ, nhưng đọc bài của nhà báo Lam Điền tôi choáng với những lời tụng ca "tầm vũ trụ" của nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình văn học Nhật Chiêu mà tôi trích dưới đây:

"Nhà nghiên cứu Nhật Chiêu chia sẻ sâu sắc với cảm hứng vũ trụ của Triệu Từ Truyền, ông cho rằng “Triệu Từ Truyền muốn làm một cuộc phối hôn giữa vũ trụ với thơ, vật lý với thơ…”. Điều này có sự tham gia của khoa học và cách “xử lý” của người làm nghệ thuật. Nhật Chiêu dẫn lại ý của nhà phê bình văn học Adorno, rằng khoa học giúp con người được khai minh, nhưng đồng thời nó lại tạo ra nguy cơ làm mất đi cái “mê diệu” của vũ trụ. Tức là khi ta biết rõ vầng trăng, cầu vồng là gì, thì có nguy cơ ta không còn nhìn thấy sự kỳ diệu của nó. Tuy nhiên, với Triệu Từ Truyền, cảm hứng vũ trụ trong thơ của anh cho thấy “cái mê diệu” vẫn còn mặc dù thơ anh nói về khoa học. Nhà nghiên cứu Nhật Chiêu chứng minh bằng cách đọc bài thơ “Con cá bảy màu bơi trong mưa phùn” và nhận định: Triệu Từ Truyền viết về khoa học mà không có một thuật ngữ khoa học nào. Và Nhật Chiêu chiết tự hai chữ Từ Truyền trong bút danh nhà thơ: Phải chăng là anh đang trao truyền một loại ngôn từ đầy… mê diệu."

Mấy hôm nay chỉ đọc chuyện đời thường, nào công an bắt trẻ vị thành niên, nào tượng đài, nào bão lũ... Thật không ngờ ông Nhật Chiêu đã khai sáng cho tui một cái tầm vũ trụ quá hớp, đọc mà nghe như lựu đạn nổ bên tai, quên béng ngay cái vụ 1400 tỷ! Và tui choáng!

Kiểu này phải tìm mua một cuốn thơ của anh rồi, anh Tư Truyền.

*****

"Adorno, rằng khoa học giúp con người được khai minh, nhưng đồng thời nó lại tạo ra nguy cơ làm mất đi cái 'mê diệu' của vũ trụ."
Giả như Adorno có phán như vậy, thì sai.

Ấy là vì Bachelard đã đi vài cuốn, về điều này, thí dụ Thi tính của không gian, La poétique de l’espace.
Mà cũng chẳng cần Bachelard, thường nhân chúng ta, mỗi lần thèm thơ là bèn ra ngó không gian vũ trụ, thay vì ngồi tản mạn bên ly cà phê, bên thằng bạn thơ rồi!

Nhật Chiêu là 1 đấng cũng được coi là thi sĩ, sao mà phán nhảm như thế?

Hồi mới lớn, Gấu đọc Bachelard, mê quá, nhân quen được Joseph Huỳnh Văn, rồi nhân bạn làm tổng thư ký tờ Tập San Văn Chương, cần bài viết, rồi nhân Bếp Lửa ra ấn bản chung quyết, GCC bèn gom hết lại, và đi 1 đường về “thời của mình”, nghĩa là viết về cuốn Bếp Lửa.

Cả bài viết của Gấu, có thể coi như 1 tiếng vang, “écho”, từ cuốn “Thi Tính của Không Gian”, của Bachelard.

Thơ vốn chú trọng tới ẩn dụ. Có thể nói, không có ẩn dụ không có thơ. Bachelard, trong “Thi Tính của Không Gian”, coi thi ảnh, hay ảnh tượng, image poétique, bảnh hơn ẩn dụ, là vì ẩn dụ muốn hiểu nó, phải viện tới tri thức. Lấy cái này nói, thay cho cái kia, thì phải cần đến tri thức, cho người đọc nhận ra. Lấy “cái quần” của em, thay cho “em”, “cánh buồm” thay cho “con thuyền”, thì 1 đứa con nít không làm sao biết được.
Nhưng thí dụ, bạn viết, “buổi sáng sớm tinh sương như 1 vết thương mới lên da non” [1 câu trong Bếp Lửa], thì đây là thi ảnh, không phải ẩn dụ.
Cuốn Bếp Lửa, có thể nói, đầy những thi ảnh, như câu vừa trích dẫn:

Bếp lửa

Báo Văn, số đặc biệt về TTT

Và nếu như thế, thì tại làm sao mà dám nói vũ trụ không có thơ, không có cái “mê diệu” của thơ?

Trong lời dẫn nhập, introduction, Bachelard viết, tâm lý học cổ điển không thèm để ý tới ảnh tượng, image poétique, và luôn lầm nó với ẩn dụ.

1. Ẩn dụ hay là vai trò của tu từ pháp trong văn chương.
Ẩn dụ, métaphore, là một từ hoa, một trong những trò chơi của tu từ pháp. Những cánh buồm thay vì con thuyền, cội huyên thay vì cha già, bóng hồng thay vì giai nhân... là những ẩn dụ.
Từ métaphore, gốc Hy Lạp, vốn có nghĩa, transition, thiên di. Một nhà ngôn ngữ học định nghĩa, Ẩn dụ là một từ hoa, une figure, nhờ đó, lý trí áp dụng, để chỉ vật này cho một vật khác, do một tính chất chung làm chúng sát lại gần nhau.
Không phải chỉ riêng ngôn ngữ, mà cả thế giới sự vật, con người, đều dựa trên 'một tính chất chung làm chúng sát lại gần nhau'. Trong một giọt nước có cả đại dương, thế giới là một convenance, tương hợp, của những sự vật [Michel Foucault: Chữ và Vật]. Thí dụ: Linh hồn và thể xác tương hợp không chỉ một, mà tới hai lần: Bởi vi tội lỗi có thể làm cho linh hồn sa đọa, cho nên, do tránh cho nó khỏi bị sa đọa, Thượng Đế bèn để linh hồn trong tận đáy sâu của thể xác. Tuy nhiên, do thân cận, chung đụng với thể xác, linh hồn bèn đón nhận từ nó, những rung động. Còn thể xác, sa đọa, ấy là do linh hồn có quá nhiều đam mê.
Trong văn chương, Proust cho rằng, bút pháp không thể nào đẹp được, nếu không có ẩn dụ. Tuy nhiên ẩn dụ, hay nói chung, từ hoa, là con dao hai lưỡi. Nước chở thuyền, nhưng nước cũng làm lật thuyền. Máy bay bay được là nhờ khí trời, nhưng khí trời cản sức bay. Dây điện truyền điện, tải điện, nhưng cũng cản điện: Từ hoa, cùng lúc, vừa chuyên chở vừa cản trở văn chương. Tu từ pháp là kích thước, chiều hướng yêu đương, đằm thắm của cách viết [La rhétorique est la dimension amoureuse de l'écriture. Roland Barthes: Tiểu luận phê bình], nhưng, thùng rỗng kêu to: lạm dụng nó, nó giết chết văn chương, biến văn chương thành trò biền ngẫu, nói quẩn [tautologie].
2. Ảnh tượng trong thơ.
Không có ảnh tượng, không có thơ [Pas de poésie sans image]
3. Sự khác biệt giữa ẩn dụ và ảnh tượng.
Ẩn dụ đi kèm tri thức. Một đứa trẻ không thể coi cánh buồm là con thuyền. Trong trí tưởng tượng của nó, con thuyền có thể có nhiều hình dáng quái dị, nhưng không thể giản dị là cánh buồm.

---

CHINESE POEM

I read a Chinese poem
written a thousand years ago.
The author talks about the rain
that fell all night
on the bamboo roof of his boat
and the peace that finally
settled in his heart.
Is it just coincidence
that it's November again, with fog
and a leaden twilight?
Is it just chance
that someone else is living?
Poets attach great importance
to prizes and success
but autumn after autumn
tears leaves from the proud trees
and if anything remains
it's only the soft murmur of the rain
in poems
neither happy nor sad.
Only purity can't be seen,
and evening, when both light and shadow
forget us for a moment,
busily shuffling mysteries. 

ADAM ZAGAJEWSKI 

Thơ Tầu

Tôi đọc thơ Tầu,
viết từ một ngàn năm trước.
Thi sĩ nói về những giọt mưa đêm,
rơi trên mái thuyền tre,
và sau cùng đem đến sự bình an cho trái tim của mình.
Liệu chỉ là tình cờ,
Tháng Chạp lại tới,
với sương mù,
và hoàng hôn nặng nề?
Liệu chỉ là nhân duyên
Một người nào đang sống, ở đâu đó?
Thi sĩ đặt nặng vào giải thưởng, thành công
nhưng thu này, thu tới
vặt lá ra khỏi đám cây cao ngạo
và nếu có gì còn lại,
thì chỉ là tiếng thầm thì của mưa
trong những bài thơ
chẳng hạnh phúc, mà cũng chẳng buồn bã.
Chỉ có sự tinh khiết là không thể nhìn thấy
Và buổi chiều, khi cả hai, ánh sáng và bóng tối,
đều quên chúng ta trong thoáng chốc
vì bận bịu trao đổi những điều bí ẩn

Liệu chỉ là nhân duyên
Một người nào đang sống, ở đâu đó? 

Tuyệt!

Đúng ‘air’ Lý Thương Ẩn:
Gặp đã khó, xa nhau càng khó;
Có nhau trên đời, chưa từng gặp nhau,
Lại càng cực khó! (a)

(a)

Quên nữa, lâu rồi mới được đọc lại Adam Zagajewski, tks bác nhé

Trong số những nhà thơ  TV giới thiệu, mỗi lần gặp Zagajewski là 1 lần thoải mái, gặp Simic, thì sờ sợ. 

Quái thế!

WITH ONE GLANCE

That mirror understood everything about me
As I raised the razor to my face.
Oh, dear God!
What a pair of eyes it had!
The eyes that said to me:
Everything outside this moment is a lie.

* 

As I looked out of the window today
At some trees in the yard,
A voice in my head whispered:
Aren't they something? 

Not one leaf among them stirring
In the heat of the afternoon.
Not one bird daring to peep
And make the hand of the clock move again. 

Or how about the time when the storm
Tore down the power lines on our street
And I lit a match and caught a glimpse
Of my face in the dark windowpane

Cái gương biết mọi chuyện về Gấu Cà Chớn
Khi GCC đưa lưỡi dao cạo lên mặt
Ôi, Chúa! Nhìn kìa!
Nhìn cặp mắt lé, mắt nọ chửi bố mắt kia.
Chúng nói với Gấu:
Mọi chuyện ở bên ngoài thời khắc này đều là dối trá
Đều thuộc Vua Bịp
Hà, hà!

Khi Gấu nhìn ra ngoài cửa sổ bữa nay
Nhìn mấy cái cây ở ngoài vườn
Một giọng nói trong đầu Gấu thì thầm:
Nè, liệu chúng là “cái gì gì cái chi chi, something”?

Không 1 chiếc lá trong bọn chúng động đậy
Trong cái nóng của buổi xế trưa
Không một chú chim nào dám hé nhìn
Và làm cho cái kim đồng hồ lại nhích nhích

Hay là như thế nào, ấy là nói về trận bão,
Khi nào thì nó quật sụm mấy đường dây điện trên con phố.
Và Gấu bèn đốt 1 que quẹt
Và chộp được cái nhìn khuôn mặt thảm hại của Gấu trên kính của sổ
Bèn nhớ cái lần nhìn bóng dáng thiểu não của Gấu
Trên cái kính xe hơi bên đường
Lần chạy theo BHD
Ở bên ngoài Đại Học Khoa Học
Đại lộ Cộng Hòa, Xề Gòn!

The Dictionary

Maybe there is a word in it somewhere
to describe the world this morning,
a word for the way the early light
takes delight in chasing the darkness
out of store windows and doorways

Another word for the way it lingers
over a pair of wire-rimmed glasses
someone let drop on the sidewalk
last night and staggered off blindly
talking to himself or breaking into song.

Từ điển

Có thể có một từ, đâu đó, trong đó
diễn tả thế giới sáng nay
một từ, theo đó, tia sáng sớm sủa,
sướng điên lên, khi truy đuổi bóng tối,
ra khỏi những khung cửa sổ, những lối ra vô, nơi cửa tiệm, kho hàng. 

Một từ khác, qua đó, nó nấn ná, bịn rịn, với cặp kiếng, gọng bằng dây,
mà một người nào đó, bỏ rơi trên lối đi, đêm qua,
lảo đảo như 1 anh mù, lèm bèm với chính mình, hay bật thành bài ca.

FACES 

Evening on the market square I saw shining faces
of people I didn't know. I looked greedily
at people's faces: each was different,
each said something, persuaded,
laughed, endured. 

I thought that the city is built not of houses,
squares, boulevards, parks, wide streets,
but of faces gleaming like lamps,
like the torches of welders, who mend
steel in clouds of sparks at night.

Adam Zagajewski: Unseen Hand

Những bộ mặt

Buổi chiều tối tôi nhìn thấy ở công viên Chợ Bến Thành
những khuôn mặt rạng ngời của những người mà tôi không quen biết.
Tôi nhìn thiết tha
những bộ mặt; mỗi bộ mặt một khác,
mỗi bộ mặt nói một điều gì đó, thuyết phục
tươi cười, chịu đựng.

Tôi nghĩ thành phố Sài Gòn hồi đó của tôi
thì được xây dựng lên,
không phải bằng những ngôi nhà,
công trường, đại lộ, công viên, những con đường rộng rãi,
mà là bằng những bộ mặt sáng lên như những ngọn đèn,
như những ngọn đuốc của người thợ hàn,
hàn que thép ở những đám mây
của những đốm sáng
vào lúc ban đêm

Bài Thi sĩ chụp hình, dưới đây, cùng trang thơ trên, thì nói cái ý, TMBLCP - Tản Mạn Bên Ly Cà Phê - chưa chắc đã… ra thơ.
Chưa chắc cái khỉ gì nữa.
Có ra thơ, nhưng thứ thơ nhạt thếch.

Poets photographed,
but never when
they truly see,
poets photographed
against a backdrop of books,
but never in darkness,
never in silence,
at night, in uncertainty,
when they hesitate,
when joy, like phosphorus,
clings to matches.
Poets smiling,
well- informed, serene.
Poets photographed
when they're not poets.
If only we knew
what music is.
If only we understood.

Adam Zagajewski: Unseen Hand 

Những thi sĩ được chụp hình

Những thi sĩ được chụp hình
nhưng chẳng bao giờ vào lúc họ thực sự nhìn thấy
Các thi sĩ được chụp hình
Với cái nền đằng sau đầy sách
nhưng chẳng bao giờ lúc (họ) đang ở trong bóng tối
chẳng bao giờ lúc đang câm lặng
Vào ban đêm, lúc đang phân vân
lúc đang ngại ngần,
lúc đang vui, như diêm sinh
bám lấy cây quẹt.
Những thi sĩ mỉm cười,
cảnh giác, trầm lặng
Những thi sĩ được chụp hình
vào những lúc họ chả là thi sĩ
Giá như mà chúng ta biết
âm nhạc là gì
Giá như chúng ta hiểu được .

K

Note:
Bản dịch của GCC có 1 ý sai, bìa sách & phông sách.
Tks. NQT