Bạn có thể đọc Võ Phiến, cùng lúc đọc Koestler, để soi sáng một số điểm Võ Phiến chưa từng viết ra, về mắc mớ của thế hệ của ông với chủ nghĩa CS.
Dưới đây là một số trích đoạn, trong cuốn Kẻ Lạ ở Quảng Trường.

Trong lúc rảnh rỗi, tôi viết một cuốn tiểu thuyết Tới và Đi, Arrival and Departure, và một số tiểu luận, sau được đưa vô The Yogi and the Commissar [Du Già và Chính Uỷ]

Tới và Đi là tập thứ ba, trong một bộ ba tập, trilogy, trong đó, đề tài trung tâm của nó là cuộc xung đột giữa đạo đức và thiết thực [expediency: miễn sao có lợi, thủ đoạn, động cơ cá nhân… có thể nói, đây cũng là một trong những đề tài chính của những truyện ngắn của Võ Phiến. NQT] – khi nào, hoặc tới mức độ nào, thì một cứu cánh phong nhã [vẫn còn có thể] biện minh cho một phương tiện dơ bẩn. Đúng là một đề tài Xưa như Diễm, nhưng nó ám ảnh tôi suốt những năm là một đảng viên CS [ui chao, tại sao VP lại chỉ theo, mà không vô Đảng VC, và tại sao ông bị chúng bỏ tù, chúng ta chỉ biết lơ tơ mơ về chuyện này, qua cuốn viết về VP của NHQ].

Tập đầu của bộ ba, là Những tên giác đấu, Le Gladiators, kể cuộc cách mạng [revolution] của những nô lệ La mã, 73-71 BC, cầm đầu bởi Spartacus, xém một tí là thành công, và cái lý do chính của sự thất bại, là, Spartacus đã thiếu quyết định [lack of determination] – ông từ chối áp dụng luật quay đầu, trở ngược, “law of detours”; luật này đòi hỏi, trên con đường đi tới Không Tưởng, người lãnh đạo phải “không thương hại nhân danh thương hại”, ‘pitiless for the sake of pity’. Nôm na là, ông từ chối xử tử những kẻ ly khai và những tên gây rối, không áp dụng luật khủng bố - và, do từ chối áp dụng luật này khiến cho cuộc cách mạng thất bại.

[Đúng y chang!
Một cuộc cách mạng mà không đổ máu thì rất đáng ngờ: VC  rất cần, để đưa lên You Tube, những cá nhân như LCD, hơn là chính những cá nhân như họ cần...  vấp ngã, để nhân dân có dịp cám ơn họ!]

Trong Bóng đêm giữa ban ngày, tay cựu truởng lão VC Liên Xô Rubashov đi ngược lại, nghĩa là, ông theo đúng luật trở ngược đến tận cùng cay đắng - chỉ để khám phá ra rằng ‘lô gíc không thôi, là một cái la bàn không hoàn hảo, nó sẽ đưa con người vào một chuyến đi đầy dông bão, cuối cùng bến tới biến mất trong đám sương mù.’
Hai cuốn, cuốn nọ bổ túc cho cuốn kia, và cả đều tận cùng bằng tuyệt lộ.
*
Trường hợp Võ Phiến cũng thật quái, y hệt như thể, trong ông, cái chân thiện uýnh lộn tàn bạo với cái xấu xa, thiên tài trùm thiên hạ VS cái tiểu tâm, cái đố kỵ cũng trùm thiên hạ.
Quái, là một người tài như ông, tại sao mà cũng bị phỉnh nhờ bởi một lũ bất tài, thản nhiên để cho chúng bợ đỡ?
Cả một lũ như thế, chưa tên nào viết ra được một điều sáng giá, mới mẻ, cách tân… về ông.
Khó hiểu thật!
Chỉ có thể giải thích bằng thái độ đố kỵ của ông với cái đám Bắc Kít Di Cư làm trời tại Sài Gòn, trong khi ông ở mãi tít vùng Tây Vực, tài năng như trời, mà chẳng ai để ý tới, nhắc tới, chẳng có lấy một mống đệ tử, trong khi TTT thì cả một đống đàn em xúm xít nay Quán Chùa, mai tòa soạn Tiền Tuyến!
Hà, hà!
*
Cái sự đố kỵ này không phải là của riêng Võ Phiến, hay của riêng bất cứ một ai. Về già, thấm thía nỗi đau Cái Độc Bắc Kít, Gấu suy ra là, chính chữ S là nguồn cơn của tai họa. Nước Mít, thoạt đầu chỉ là nước Bắc Kít, rồi do ‘mở mang bờ cõi’, đánh cướp mãi xuống phía Nam, tiêu diệt hết các giống dân khác, cuối cùng chỉ còn lại một giống Mít, thế là chúng quay lại cấu xé, thù hận lẫn nhau.
Ngay huyền thoại mở nước Mít, Con Rồng Cháu Tiên, là đã tiên tri ra cái chuyện ăn cướp, tiêu diệt các giống dân khác, rồi tiêu diệt lẫn nhau rồi!
Sở dĩ, VP, trong VHTQ, có những dòng ‘chẳng ra gì’ với nhóm Sáng Tạo, duyên do sâu thẳm của nó, là cũng ở chữ S khốn nạn mà ra.
Gấu này, về già, nhìn lại, mới nhận ra là, ông bạn “cũng đáng quí”, là me-xừ "Mít Butor", thù ghét Gấu, cũng là do chữ S.
Chán thế!
*
Cái tít Yesterday’s Man, của Applebaum, về K, có thể áp dụng cho VP.
Tuy nhiên, chúng ta quá rành về cái ngày hôm qua của K, còn với VP, chúng ta chỉ biết mù mờ, qua vài hàng tiểu sử của NHQ về VP.
Cũng trong cuốn VP của ông, NHQ viết, “Đến nay, vẫn có nhiều người lầm, viết trên sách báo đâu đó là VP bị cộng sản kết án tử hình. Không đúng.”

V/v phản động, cũng NHQ cho biết, ‘trong vụ này, Đoàn Thế Khuyến [cháu họ VP], bị tử hình, Lam Giang [thầy cũ VP] khổ sai chung thân. Bản án dành cho VP tương đối nhẹ, 8 năm, theo NHQ, có thể vì công tố viên toà án nhân dân VC là Quách Tạo, em ruột Quách Tấn. VP chỉ ở tù có hai năm, một trước khi xử, và một sau khi xử. Tháng 9. 1954, theo hiệp ước Genève, ông được thả.

Tô Hoài, trong cuốn Chiều Chiều, hồi ký viết lúc chót đời, ông còn đưa ra nhận xét là những người làm công tác đưa người ra Bắc vào năm 1954 (chiến dịch Tập Kết), đã "bỏ sót" hai người, Lam Giang (một trong những đảng viên thuộc hàng ngũ lãnh đạo Việt Nam Quốc Dân Đảng), và Võ Phiến (một người theo Việt Minh những ngày đầu, sau bị ghép tội phản động, và đã về thành, nhân hiệp định Genève 1954).
Thật sự, không phải bỏ sót, mà VP được một tay VC bự vờ cho chuồn về thành. Vụ này, Gấu nghe qua một đấng VC rất bảnh, nói riêng cho Gấu biết, lần Gấu về lại Đất Bắc.

Chúng ta chỉ biết có vậy về vụ án phản động.
Giá mà VP chơi một cuốn hồi ký, thì hay biết mấy.
Nhưng bây giờ, muộn quá rồi, theo bài viết của TD trên VOA.
Tô Hoài cho biết, đang tập dượt để viết hồi ký.
*
Ấn tượng nhất là lúc ấy hầu hết công nhân làm phu đồn điền cao su ở Dầu Tiếng đều là người quê tôi: Sơn Tây,  Hà Đông. Cho nên, tôi gặp cả bạn bè, có cả người trong họ. À này, bởi thế cho nên khi chống Pháp, trung đoàn Miền Đông có nhiều người Bắc là vì vậy đấy.
Tô Hoài
*
Vào cái thời của Gấu, và trước Gấu, bạn chỉ cần một truyện ngắn, một bài thơ, cùng xuất hiện với bạn, là xong. VP với những truyện ngắn đầu tay, như Người Tù, là như vậy. Ông ở tít xứ Tây Vực, mà Sài Gòn đâu có không biết đến ông đâu? Sau này, khi ông vô Sài Gòn, viết đủ thứ, nhưng theo Gấu, đều thường thôi, và do nhu cầu, do đòi hỏi của một tờ báo, mà viết. Đọc những bài ông viết về văn học thế giới, dưới cái tên Tràng Thiên, dân trong nghề đều biết tỏng, mấy thứ đó được lược dịch từ những tạp chí văn học nước ngoài. Đòi hỏi của tòa soạn, là như vậy, và cái đọc của VP, cũng chỉ đến thế.
Bây giờ, nhờ có net, thượng vàng hạ cám đều tha hồ xuất hiện trên chốn giang hồ, thành thử trở thành nhà văn nhà thơ quá dễ, và than ôi, quá khó! Làm sao bạn lọc ra được trong đống rác khổng lồ đó, một bài thơ, một truyện ngắn cho ra hồn? Có khi, bạn vớ được một con cá quí, tưởng khám phá ra một thiên tài, hóa ra là đồ đi chôm!
Thường là vậy, vào thời net này!
Nên nhớ, có nhiều tác giả, nhiều người viết, do sống lâu mà thành tên, chứ không phải do có tác phẩm hách xì xằng. Cả một diễn đàn Hậu Vệ, sau bao nhiêu năm tháng, chưa tạo nổi một người viết, có, chỉ một bài, làm người đọc không thể quên được. Da Mầu thì cũng thế. Talawas thì không thể nào coi là diễn đàn văn học được.
Đa số người viết có tên có tuổi hiện nay, là đều xuất thân từ VHNT của PCL. Họ đều trở thành những tên tuổi, nhưng chẳng ai biết đến “một” tác phẩm của họ. Trong khi, nói đến VP là biết ngay tác giả của Người Tù, của Thác Đổ Sau Nhà, của Kể Trong Đêm Khuya…  là cha đẻ của những Bốn Thôi, Ông Ba Đồng Thời…
Nhìn như thế đó, độc nhất một diễn đàn trên lưới hiện nay, xứng đáng, vì có một số tác giả, lâu lâu, “thi thoảng” đem đến cho độc giả một kinh ngạc, một khám phá, là Gió O của bà Lê Thị Huệ! Giá mà bà này khiêm tốn một tí thì còn xứng đáng hơn nhiều, bởi vì cái kiểu “nhà thơ hàng đầu, nhà trí thức hàng đầu, nhà biên khảo hạng nhất…” chỉ làm độc giả nhột, chưa nói, tác giả, càng nhột!
*
Đến bây giờ, thì có lẽ ai cũng nhận ra một sự thực, sự ra đời của trang ảo làm nhà văn thứ thực biến mất. Một tác phẩm văn học, nó cần phải được ôm ấp, cưu mang hàng bao nhiêu năm tháng, giống một cái trứng sau khi thụ tinh, nằm trong bụng bà mẹ. Bây giờ, do có net, nhất là do có những trang free, nhà văn xuất hiện không cần đến cái bụng của bà mẹ nữa.
Gấu vẫn thường băn khoăn, tại làm sao, lúc sau này, thật khó kiếm một truyện ngắn hay, một bài thơ thần sầu. Lý do là như trên. Sở dĩ trang Gió O lâu lâu có cái hay, vì những tác giả của nó đều đã là nhà văn nhà thơ rồi, có thể như vậy chăng?
*

Trong bài viết Ngợi ca nỗi quan hoài, Éloge du pessimisme, trên số báo Le Magazine Littéraire, Avril 2005, Olivier Postel-Vinay đọc hai cuốn của Steiner, Dix raisons (possibles) à la tristesse de pensée [Mười lý do (có thể) đưa đến nỗi buồn tư duy], Một ý nghĩa nào đó về Âu Châu, Une certaine idée de l'Europe, có nhắc đến một câu của Steiner, nói với tờ Le Magazine Littéraire, vào năm 2004: Văn hóa của chúng ta sao mà buồn quá. Nó tầm phào, [superficielle: phiến diện], nó giả đò, [faux-semblant]. Steiner buồn bã than. Ông truy nguyên nỗi buồn tầm phào, giả đò của đương thời có nguồn gốc từ nỗi buồn ngàn xưa, thổi về từ một vùng đất u tối, và là nền tảng của tri thức nhân loại. Và ông đặt câu hỏi: Ở đâu ra cái nỗi buồn nền tảng của tư tưởng nhân loại, d'où vient la tristesse foncière de la pensée humaine?
Trong cuốn Một ý nghĩ nào đó về Âu Châu, Steiner cho rằng, cái gọi là Suy Nghĩ Lớn, thật ra là sản phẩm của Âu Châu! [La "grande pensée" est une invention de l'Europe]. Nó là di sản kép của Athens và Jérusalem. Ánh sáng đâu có đến từ đâu đâu, mà là từ nguồn kép đó. Bởi vậy cơn hăm dọa về một cái chết của Âu Châu, cưu mang trong nó một nỗi buồn nguyên thủy.
Zweig được vinh danh là nhà văn Âu Châu, và cái chết của ông gây chấn động giang hồ, là còn theo cái ý nghĩa ghê rợn, khủng khiếp như thế đó!
Đặng Tiến đọc, và cảm nhận ra nỗi buồn hiu hắt trong văn phong của Võ Phiến.
Đây là lời vinh danh tuyệt vời nhất dành cho Võ Phiến, theo Gấu.

Gấu tin rằng, nỗi buồn hiu hắt trong văn VP, là từ cõi "Trời hành cơn lụt mỗi năm" thổi về!
Những nhân vật khùng điên của ông, là cũng do đó.
*
Ðọc tác phẩm cuối cùng của Võ Phiến
NGUYỄN HƯNG QUỐC

chính cái ám ảnh về điểm kết thúc ấy là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, tạo nên sự thống nhất cho một cuốn sách vốn được hình thành như một sự tập hợp của những bài viết được hoàn tất có lẽ một cách ngẫu nhiên trong chuỗi thời gian khá dài. Sợi chỉ đỏ ấy chính là ước muốn kiểm điểm lại cuộc đời và công việc viết lách của chính mình.
*

Sợi chỉ đỏ xuyên suốt, là lối ví von của VC để tả cái chất "máu", "trăng huyết", của văn chương hiện thực xã hội chủ nghĩa, cái gọi là tính Đảng, văn chương phải có thép, nhà thơ phải biết xung phong…
Làm gì có sợi chỉ đỏ nào là "ước muốn kiểm điểm…"?
Một ước muốn đơn giản như thế, thì cần gì phải… đỏ?

Không lẽ muốn về quá, đến ‘tẩu hoả nhập ma’?
NQT
*
Cú chụp mũ quá tệ mà lại thành ra quá ngoạn mục!

Thuật ngữ này, đã được VC sử dụng theo cái nghĩa của VC từ khuya rồi.
Trong quá khứ, có lần Gấu sử dụng, NTV khuyên, không nên, vì sợ lẫn lộn giữa hai nghĩa.

Anyway, Tks.
Dốt, cũng được. Chả sao!

Chụp mũ?
Trong câu viết của Gấu, có dấu hỏi. Sao dám nói "chụp mũ"?
*
Chụp mũ là một hành động tồi tệ.
Nhà phê bình, về một lần, bị VC đuổi, về nữa, lại bị đuổi, tự ông ta chụp mũ cho ông ta, cần gì ai chụp?
Ai đã từng "được" học tập cải tạo, ắt hẳn còn nhớ một số thuật ngữ của VC: Đỉnh cao thời đại, bước ngoặt lịch sử, ba dòng thác cách mạng, tất yếu & qui luật lịch sử, tính Đảng, sợi chỉ đó xuyên suốt, ai thắng ai, tính ưu việt của CNXH…
Khi thấy NHQ sử dụng thuật ngữ này, để đọc tác phẩm cuối cùng của Võ Phiến, nhìn lại những hành động, và cách đối xử của VC đối với ông, khiến NQT tôi đặt cái dấu hỏi, hay là ông… bị sao đó, nên mới lầm lẫn sử dụng từ của VC vào trường hợp VP.
Cái dấu hỏi như thế, làm sao lại bỏ đi, rồi la toáng lên “chụp mũ"?
NQT
*

Bây giờ đọc lại, Gấu hiểu vì sao Gấu cứ đinh ninh là chưa từng viết về VP.
Gấu “quên” VP, sau khi đọc những tác giả như Koestler, Lukacs, đối diện với cuộc chiến đám Gấu sắp sửa bước vô, có những thằng trong đám, đã lên rừng, đã nằm vùng, như HPNT, như Đào Hiếu….
Và cái bài viết về VP, đăng ở một phụ trang VHNT của tờ nhật báo Tiền Tuyến, thì làm sao nhớ?
Gấu không hề biết sau đó nó lại được ông bạn quí của Gấu lôi ra khỏi sọt rác, để mà đăng trên Văn!
Gấu không hề giữ, bất cứ một bài viết nào viết trước 1975, đừng nói một bài viết được viết ra để trám một lỗ hổng cho một trang nhật báo.
Khi Gấu xin lỗi NHQ, là xin lỗi về cái chuyện quên một bài viết vứt vô thùng rác, chứ đâu có xin lỗi cái chuyện ông ta muốn lôi đời tư của Gấu ra để mà xỉ vả?

Đọc lại Võ Phiến

Nhà phê bình, về một lần, bị VC đuổi, về nữa, lại bị đuổi, tự ông ta chụp mũ cho ông ta, cần gì ai chụp?
*
Trên Le Magazine Littéraire, số đặc biệt về Camus, có bài viết, về sợi chỉ đỏ xuyên suốt tác phẩm Camus:

Le philosophe allemand est présent tout au long de l'œuvre de Camus, qui l'a placé très tôt, avec Dostoïevski, parmi ses auteurs de prédilection.

Còn một thuật ngữ nữa, cũng hay được sử dụng, để nói lên sự nhất quát, tính liên tục về tư tưởng, về văn phong của một tác giả, là sợi dây dẫn, le fil conducteur.
Gấu nhớ là, lần “đó đó”, Gấu sử dụng “sợi chỉ đỏ xuyên suốt”, NTV đề nghị dùng từ “sợi dây dẫn”, thay thế.

Hay nhất, trong số những thuật ngữ này, là của Đông phương: Rắn, nằm trong cỏ. Rồng, thấy đầu mà chẳng thấy đuôi, thí dụ.

NHQ đọc tác phẩm cuối cùng của VP, nhận ra “sợi chỉ đỏ xuyên suốt”. Tuy nhiên, qua những đoạn ông trích dẫn VP, sợ không phải.
Cách đọc của Trịnh Y Thư có vẻ đúng hơn.
VP tới cuối đời, nhận ra sự thực, văn chương cũng “chỉ là đồ chơi.”

Trong cuốn tạp bút “Cuối Cùng” xuất bản năm 2009, nhà văn Võ Phiến hạ bút viết một câu mà khi đọc tôi phải giật mình. Ông bảo, “Chuyện sáng tác có gì đáng nói?”
Một nhà văn với tuổi đời như ông, lừng lẫy với sự nghiệp văn học đồ sộ trên dưới năm mươi tác phẩm để lại cho đời sau, nói câu nói như thế, thoạt nghe qua tưởng như có cái gì khinh bạc, nghịch lí nằm bên trong. Nó như tiếng sấm nổ giữa đồng không mông quạnh.

Chỉ là đồ chơi