Tưởng nhớ nhà thơ, không gì bằng, đọc lại đoạn sau đây. Nó làm GNV nhớ một kỷ niệm về Đất Bắc, ngày còn con nít được đi theo đám ma, khi quan tài hạ xuống huyệt, thì mấy bà Bắc Kỳ nhẩy qua nhẩy lại trên mặt mộ, và mỗi lần như thế đều vén váy thật cao, như cho người chết được chiêm ngưỡng lần chót cái nơi chốn âm u và ẩm ướt Thượng Đế vẫn thường lẩn khuất... [Henry Miller]

Để người châm hộ không ngon: Tuyệt!
Gấu về Kinh Bắc hai lần, chưa từng điếu đóm ai là vậy!

Câu của Hoàng Cầm, sự thực không có nghĩa ẩn dụ, mà là kinh nghiệm của dân ghiền hít thuốc lào. Bạn phải cầm cái khẩu súng ba dô ka, rồi lấy tấn, rồi hít, đến lệch người qua một bên, thì mới đã, thật đã.
Hồi đi cải tạo tại nông trường Đỗ Hòa, có tay trưởng Đội, tên Sơn, vì có nhiều Sơn, nên ông này có thêm cái đuôi, Sơn Mê Ô. Gấu lúc đầu cứ nghĩ ông dân Tây, chỉ đến khi thấy ông kéo pháo mới vỡ ra đây là ông Sơn Méo!
Kéo pháo đến lệch cả mồm qua một bên, mắt nhắm tít, mà chỉ được kéo có một nửa “ao” thuốc!
Thế mới tài tình!
*
Trong cuốn tự thuật 'Sống để kể chuyện', Garcia Marquez kể, lần đầu ông viết "Bão Lá", và đưa bản thảo cho một người bạn, anh bạn liếc qua, rồi trề cái môi, thuổng Antigone của Sophocles. Ngớ người, GM đọc lại bản thảo, vừa sướng như điên vì tự hào, vậy là ta đâu có thua gì Sophocles, vừa đau khổ vì cái chuyện thuổng mà không biết là mình thuổng đó, và trước khi đưa in, chàng o bế ‘tút tít’ lại nó, sao cho bớt mùi Sophocles, và đi thêm một đường đề từ, nhắc tới món nợ này.
Nhưng đâu phải chỉ có Sophocles. Những bản văn đầu tay của ông đầy mùi Faulkner, đến nỗi, có thể nói, ông là tên đệ tử y bát của Faulkner!
Trong trường hợp Nhớ Bướm Buồn, món nợ Kawabata thật dễ nhận.
Vào năm 1882 Garcia Marquez viết Người đẹp ngủ trên máy bay, trong đó ông có nhắc tới Kawabata. Ngồi ghế hạng nhất trên chiếc phản lực jet bay qua Atlantic bế bên một em đẹp ơi là đẹp, ngủ suốt chuyến bay, “nàng ngủ đẹp đến nỗi có những lúc tôi nghĩ, nàng chơi mấy viên thuốc không phải để ngủ mà để chết”, [ J'ai toujours cru qu'il n'y a rien de plus beau dans la nature qu'une femme belle. De sorte qu'il me fut impossible d'échapper même un instant à l'envoûtement de cette créature fabuleuse qui dormait à mon côté. C'était un sommeil si égal qu'à un certain moment je craignis que les pastilles qu'elle avait prises ne soient pas pour dormir, mais pour mourir].
Và trong lúc ngắm người đẹp ngủ, nhân vật kể chuyện của ông nhớ tới Những người đẹp ngủ của Kawabata, câu chuyện những anh già, giầu, mất nết, trả tiền cho một má mì, để được nhìn ngắm mấy em nhái bén khoả thân, bị thuốc, ngủ nằm phơi chim còn dzin, suốt đêm.
Nhân vật chính trong Những người đẹp ngủ, của Kawabata, là một anh già chỉ rình dịp phá luật chơi, [chỉ được quyền ngắm mà không được quyền sờ hàng,] anh già muốn làm thịt một em, làm cho em có bầu, hoặc ngạt thở rồi ngất đi vì bị trấn lột cái nguyên sơ trinh trắng, hoặc chính mình được nằm chết trong vòng tay trinh nữ!
*
Nhớ Bướm Buồn được mặc khải từ Những Người Đẹp Ngủ của Kawabata. Nhưng trước khi viết nó, GM thử tay nghề của mình bằng truyện ngắn sau đây: Người đẹp ngủ trên phi cơ.

Câu này thật tuyệt: Tôi luôn luôn tin rằng, trong thiên nhiên chẳng gì đẹp bằng người đẹp.[ J'ai toujours cru qu'il n'y a rien de plus beau dans la nature qu'une femme belle].

Gấu đã trải qua cái thú y chang GM, nhưng tục hơn nhiều, và do đó, sướng hơn nhiều. Gấu đã kể chuyện này một lần rồi, để thủng thẳng kiếm, trình cho độc giả Tin Văn đọc chơi!
Khác với GM, người đẹp ngủ trên phi cơ, với Gấu thì là người đẹp ngủ trên xe đò suốt chặng đường từ Mỹ Tho về Sài Gòn.
*
Chuyến đi từ Tiểu Sài Gòn lên San Jose thăm gia đình bạn C, khi nghe tin ông anh mất, không ngờ làm nhớ tới một chuyến đi, ngày nảo ngày nào, từ Sài Gòn về Vĩnh Long
Lần đó, Gấu Cái đang học trường nữ sư phạm. Kêu Gấu xuống đóng học phí nội trú, hình như vậy.
Thường, Gấu chạy xe tới nhà HPA, ở khu Chợ Đũi. Gửi xe tại đó, lấy xích lô ra bến xe đò Miền Tây.
Lần về, ngồi cạnh một em nhà quê lên thành phố. Hỏi, cô nói, muốn lên khu Xóm Dệt Hoà Hưng, để tìm cô bạn.
Trên đường, cô để cái nón lên che đùi, và khi Gấu ‘vô tình’ đưa tay xuống bên dưới cái nón, thì cô lại để yên, thế là Gấu hiểu liền, cô để cái nón, để cho Gấu dễ bề làm ăn!
Và trong suốt chuyến xe, cô nằm lim dim ngủ, mặc cho bàn tay thằng cha kế bên muốn làm gì thì làm, ở bên dưới cái nón lá.
Tới bến xe, cô biểu, chiều rồi, lên Hoà Hưng chắc cũng không đủ thì giờ tìm địa chỉ người bạn, hay là anh cho về nhà anh ngủ đỡ một đêm, sáng mai anh đưa em lên trên đó.
Thế thì còn gì bằng. Thế là Gấu dặn cô đứng chờ ngay tại bến xe, rồi lấy cái xích lô, tới nhà HPA, lôi xe Honda ra, chạy ra bến xe đò lấy hàng, đưa về nhà, ở chung cư Bưu Điện số 29 đường Nguyễn Bỉnh Khiêm, Sài Gòn.
Sáng hôm sau, cô nói, thôi, anh cho em ở đây thêm vài bữa nữa.
Nhưng anh phải đi làm.
Thì anh cứ đi làm. Anh khóa cửa lại, nhốt em ở trong nhà, trưa về nhớ mang cho em cái gì ăn nhé!

Chuyến đi San Jose, Gấu cũng gặp một cô gái như vậy.
Chán nhất, là, tới bến xe gặp bạn C. đứng đợi, Gấu chẳng làm ăn gì được.
Hơn nữa, cô gái có cô em đem xe tới rước. Gấu chỉ hỏi vội được số phôn.
Khi Gấu phôn, tính gặp lại, kiếm tí cháo, số phôn dởm!

Cái cô gái đi cùng chuyến xe đò ở nhà Gấu đến cả chừng tuần lễ. Có vẻ như cô không vội rời Gấu, còn Gấu thì hoảng quá, nhất là những lần mang đồ ăn trưa về cho cô, mi một cái, rồi bye bye, khoá cửa, đi làm, nhìn quanh, cảm thấy hình như hàng xóm bắt đầu nghi Gấu có chuyện mờ ám gì đó!
Thế là một buổi sáng Thứ Bẩy đẹp trời, lấy Honda đưa nàng lên Hòa Hưng, Ngã Tư Bẩy Hiền, nơi em nói có cô bạn cùng quê đang làm nghề dệt vải, và trong khi em đang ngơ ngác tìm số nhà, Gấu phóng xe chạy như bay, chẳng hề nhìn ngoái lại!
Khốn nạn thật!

Cái tay nhà văn Nhật, Mishima, sau tự sát theo kiểu kiếm sĩ, cũng có một xen, tả một anh lính bị thương nặng, muốn đi mà không làm sao đi được, mắt cứ ngước nhìn mấy bà, khẩn khoản cầu xin một điều gì đó, và một bà hiểu ra, bèn vạch vú, cố nặn ra một giọt sữa nhỏ vô miệng liệt sĩ, và thế là liệt sĩ mỉm cười thanh thản ra đi!
Sến cô nương kể huyền sử Chống Mỹ Cứu Nước, về những chàng trai Bắc Kít, sau khi nhỏ máu viết huyết thư tình nguyện vô Nam, thì, đúng vào buổi tối, sáng hôm sau xuất quân, được Đảng cho gặp một 'thánh nữ', chuyên giữ nhang khói ngôi đền thờ của Đảng, và được “khai sáng”!

Thành thử một đấng đàn ông, khi ra đi, là chỉ muốn nhớ lại, hoặc là cái vú của bà mẹ, hoặc là cái bướm của một em!
Bạn chọn thứ nào?

Vĩnh biệt Hoàng Cầm

Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia,
Trả lại mặt đất chút tro than vay mượn.
Ta muốn cái thân xác này,
Biến thành ngã tư, ngã năm, ngã bẩy,
Thành phố, thành đường....

Theo GNV, để vinh danh Hoàng Cầm - và cả nhóm của ông, những con người làm nên dòng văn chương Nhân Văn Giai Phẩm, trước khi Miền Bắc qui hàng chế độ toàn trị, đành để cho nhà nước "pha lê hóa"- là phải đọc họ song song với những nhà thơ Nga, không phải Mayakovsky, mà là Mandelstam, theo đúng tinh thần Brodsky:

Có một giả tưởng quái đản cho rằng có đau khổ mới có nghệ thuật lớn, Đau khổ làm cho người ta mù lòa, điếc lác, tàn hại, và thường khi, sát nhân. [It’s an abominable fallacy that suffering makes for great art. Suffering blinds, deafens, ruins, and often kills]. Osip Mandelstam là nhà thơ vĩ đại “trước” cách mạng. Cũng vậy, là Akhmatova. Cũng vậy, là Marina Tsvetaeva. Họ sẽ vẫn là họ, đếch cần đến cái cuộc cách mạng đó, đếch cần dù chỉ một biến cố lịch sử đó giáng lên đầu dân Nga: Bởi vì họ là thiên bẩm [gifted].
Cơ bản mà nói, tài năng đếch cần lịch sử.
Joseph Brodsky: Ai điếu Nadezhda Mandelstam [1899-1980].

Cơ bản, tài năng đếch cần lịch sử. [Basically, talent doesn’t need history].
Hãy nhớ lại những tài năng tiền chiến, đếch cần tới Mùa Thu Lịch Sử sau đó. Thê thảm hơn, họ bị nó nghiền nát bấy, biến thành, hoặc đao phủ hoặc nạn nhân. Người đọc chẳng đã sửng sốt vì những cái độc cái ác đầy rẫy ở trong sổ Ghi của Trần Dần, chúng đâu làm cho tài năng của ông lớn thêm lên đâu? Một cách nào đó, phải coi hành động tiêu diệt nhóm Nhân Văn Giai Phẩm như là một hành động sát nhân.
*
La part de l'élément personnel est, en effet, dans le Bruit du temps, réduite à l'extrême. Certes, Mandelstam décrit les lieux de son enfance, sa famille (là Mandelstam a un compte personnel à régler avec son milieu familial trop provincial, trop en dehors de l'histoire), les livres qui l'ont formé, l'école qui l'a policé, les visages et les visions qui l'ont marqué. Mais l'enfant ou l'adolescent n'intervient presque jamais, ne disscourt pas, ne s'analyse pas: il se contente d'être le regard qui se pose sur les objets et les hommes pour laisser agir et parler l'époque. Car Mandelstam ne cherche pas, comme il nous le dit, à reproduire le temps, mais à le scruter, à rendre compte de sa cassure, à comprendre pourquoi sa beauté était triste, sa force impuissante, ses jours condamnés. La clé historiosophique de ces mémoires intérieures doublées d'un véritable encyclopédie de la vie russe, nous la trouvons de nouveau dans l'avant-dernier fragment. Le XXe siècle était tout entier sous le signe de “l'être”, mais “les sources de l'être” auxquelles il s'abreuvait, ne coulaient que pour elles- mêmes, sans pouvoir constituer une force historique. “Pour moi, pour moi, pour moi dit la revolution; tout seul, tout seul, tout seul répond le monde ".
Nikita Struve, trong bài giới thiệu tản văn của Mandelstam, Tiếng động thời gian, bản tiếng Pháp, Le Bruit du Temps. [Trích đoạn]

Hoàng Cầm cũng nói như vậy, về thơ của ông:
Về Kinh Bắc bài nào cũng buồn
(Tâm tình với bạn đọc talawas)
Hoàng Cầm

Tập thơ Về Kinh Bắc (NXB Văn học 1994) không được nêu tên trong danh mục những tác phẩm được Giải thưởng của Nhà nước Việt Nam lần thứ V, nhưng trong các tập thơ Bên kia sông Đuống (NXB Văn hoá 1993), Lá Diêu bông (NXB Hội Nhà văn 1993), 99 tình khúc (NXB Văn học 1999) được nêu trong giải thưởng, có rất nhiều bài nằm trong bản thảo Về Kinh Bắc, trong đó có đủ những bài thơ chủ yếu bị quy kết là phản động hồi những năm đầu thập kỷ 1980 (“Cây tam cúc”, “Lá Diêu bông”, “Quả vườn ổi”…). Để bạn đọc có dịp đọc toàn bộ tập thơ đã trở thành một di sản văn hoá nước nhà trong bản chính thức của nó, chúng tôi đã đề nghị chính tác giả Hoàng Cầm cung cấp tài liệu. Nhà thơ đã vui vẻ nhận lời và nhân dịp này, có đôi lời tâm sự với bạn đọc.
talawas
 

Về Kinh Bắc ra đời trong một hoàn cảnh rất đặc biệt. Vào cuối những năm 1950, bốn anh em chúng tôi (Hoàng Cầm, Trần Dần, Lê Đạt, Đặng Đình Hưng) sau khi đi lao động cải tạo về, vẫn nằm trong thời kỳ bị kiểm soát chặt chẽ. Nói cho đúng thì riêng tôi không phải đi lao động, (không biết vì lý do gì mà những nơi Hội Nhà văn liên hệ để đưa tôi đến lao động đều không nơi nào chịu nhận, thế là tôi thoát!) trong khi Lê Đạt thì đi Phú Thọ, Trần Dần đi Thái Nguyên. Và nói về sự kiểm soát thì tôi cũng được thoải mái hơn hai anh ấy. Tôi cứ việc ở nhà trong khi Lê Đạt và Trần Dần thì tất cả các buổi sáng phải đến ngồi ở Hội Nhà văn. Chỉ uống nước chè, tán chuyện, cười ha hả thôi, nhưng vẫn phải đến. Nhưng việc in ấn thì dứt khoát là không được phép. Trong tình cảnh ấy, tôi đề xướng với các bạn: lúc này chính là lúc bọn mình phải để tâm vào việc phá ra về thi pháp, phải phá ra khỏi kiểu thơ Tố Hữu, hay nói rộng ra là kiểu thơ cũ mà mình đã chán ngấy. Thế là bốn anh em thống nhất về đường lối sáng tác. Từ đấy hai anh Trần Dần, Lê Đạt ở Hội Nhà văn sáng sáng chỉ tán chuyện một lúc rồi mỗi người yên lặng cắm cúi viết lách. Trần Dần viết Cổng tỉnh dựa vào những kỷ niệm thời thanh niên ở Nam Định. Lê Đạt thì những kỷ niệm ở Yên Bái (thân phụ của anh làm xếp ga ở đó) cho anh loạt thơ sau in trong Bóng chữ. Đặng Đình Hưng, với sự "đỡ đầu" (dùng đúng từ anh nói) của Trần Dần, cũng viết được những bài thơ mới hẳn, lâu lâu anh lại đến khoe, rất hào hứng. Tôi rất thích những bài thơ ấy của Hưng, và học tập được khá nhiều ở tinh thần mới mẻ của anh.
Riêng tôi, như đã nhiều lần tự bạch, tôi viết Về Kinh Bắc hoàn toàn nhờ chìm đắm vào những kỷ niệm thời thơ ấu. Tôi luôn nghĩ rằng: với bất cứ anh thi sĩ nào, cái thời kỳ từ 5 đến 15 tuổi là thời kỳ quyết định hơi thơ, cốt cách thơ của cả đời anh ta. Từ năm 4 tuổi đến 14 tuổi (lúc đỗ certificat [1] ), tôi sống ở một phố nhỏ trên đường quốc lộ 1, cách thị xã Bắc Giang 6 km. Mười năm ấy ăn vào mình nhiều nhất. Chỗ tôi ở là một con phố đìu hiu, lèo tèo vài hàng quán, ông thân sinh tôi mở hàng thuốc bắc ở đó, còn mẹ tôi thì có gánh hàng xén. Cái phố ấy vẫn có phong vị nông thôn với rặng tre, cây đa, con đường đất nhỏ, lại có tí văn minh với cảnh ô tô, tàu hoả, tôi hay ra ga xem khách lên khách xuống, tàu đến tàu đi. Những đêm trăng cô hàng xóm thích hát xướng tập họp bọn trẻ trong phố ra giữa đường hoặc cái bãi rộng sau ga hát trống quân, cò lả…
Có lẽ vì thế mà toàn bộ tập Về Kinh Bắc chìm trong cái buồn, cái buồn của sự hoài vọng quê hương, bài nào cũng buồn, câu nào cũng buồn. Hồi trong Hoả Lò [2] bị buộc phải viết kiểm điểm về tập thơ này, tôi cũng dễ dàng thừa nhận là tập thơ buồn quá. Nguyên cái buồn ấy hình như đã là chống lại đường lối văn nghệ của Đảng rồi, vì Đảng yêu cầu văn nghệ phải khấn khởi tươi vui. Nhưng ngoài cái đó ra, tôi còn phải nhắm mắt tự nhận tội với những từ nặng nề nhất như phản động, chống Đảng. Có điều tôi cũng viết rất khéo sao cho nếu bản kiểm điểm sau này được công bố thì bạn bè và công chúng cũng thấy đó là sự nhận tội không tự nguyện, nhận mà là không nhận. Thí dụ như tôi dẫn chứng câu thơ "Tướng sĩ đỏ đen chui sấp ngửa" là rủa Đảng, bài thơ “Lá Diêu bông” và một số bài khác là mang tính chất tư sản, than thở số phận con người, qua đó thấy cuộc sống thất vọng quá, buồn quá, những ước nguyện đẹp nhất đều không thực hiện được.
Sau khi tôi ra tù, không ít bạn trách tôi vì sao lại nhận tội như thế? Có phải là hèn quá chăng? Nhưng thực tế hoàn cảnh tôi trong tù rất khốn đốn, sau ba tháng là sức khoẻ suy sụp, nếu kéo dài thêm hai tháng nữa thì có thể chết trong tù. Vì vậy, trước sức ép ngày đêm của những người công an thụ lý và những hứa hẹn của họ, tôi suy nghĩ: phải giữ cái mạng của mình cái đã, phải tồn tại, phải sống, còn tác phẩm của mình chẳng đi đâu mà mất, nó còn hay không là do nó, nó có giá trị thì nó sẽ tồn tại. Cho nên tôi quyết định nhận tội. Khi tôi viết xong bản kiểm điểm (dài 6 trang giấy thếp thì phải), anh công an thụ lý tên N. đọc ngay, và bảo "Tốt quá rồi!". Hôm sau, anh đem đến một cái cassette mới toanh, bảo tôi tự đọc bản kiểm điểm vào máy. Anh cẩn thận dặn tôi phải đọc hết sức tự nhiên, không phải như người bị ép buộc hoặc như đọc dictee [3] . Là một diễn viên kịch, tôi thừa sức để "diễn" theo đúng ý anh. Tôi muốn tỏ ra hết sức ngoan ngoãn, cốt để được về. Tôi vừa đọc xong, anh ta chồm dậy, bắt tay tôi rối rít và cảm ơn cảm ơn hai lần liền, sau đó cho người đi mua phở cho tôi ăn. Anh còn tuyên bố: "Chúng tôi sẽ đề nghị để Tết này anh được về". Tôi mừng quá, viết thư về cho bà Yến [4] báo tin vui. Thế là suốt những ngày gần Tết năm ấy tôi cứ khấp khởi đợi chờ. Sau này tôi biết bà Yến nhà tôi cũng trong tâm trạng ấy. Sáng 30 Tết bà bắt anh con rể mang xe đến chờ ở cổng Hoả Lò suốt từ sáng tới tối. Nhưng thực tế là tôi không được thả như lời hứa của công an mà ngay mồng 4 Tết thì bị chuyển tới "xà lim bộ" [5] và tiếp tục bị giam, tổng cộng là 18 tháng.
Vì sao lại có chuyện thay đổi như thế? Có phải anh công an tên N. đã nói lừa tôi cốt để tôi nhận tội cho được việc của anh ta? Tôi cũng không rõ sự thực thế nào, cho đến một hôm sau khi đã ra tù, tôi tình cờ gặp một anh công an thụ lý khác (xin phép không nêu tên) ở quán bia Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật (đường Trần Hưng Đạo, Hà Nội). Trông thấy tôi anh mừng lắm, anh mời tôi vào uống bia để tâm sự. Anh nói là anh đã ra khỏi ngành, và anh kể cho tôi một chuyện khá bất ngờ. Chuyện đại ý như sau: Sau khi tôi nhận tội, công an đã định cho tôi về thật. Nhưng trong thời gian chờ đợi giải quyết, thì một hôm ông Lê Đức Thọ [6] gọi công an lên hỏi về vụ Hoàng Cầm ra sao rồi, và thông báo rằng có một số trí thức Pháp, những người quen biết nhiều với ông, đã giúp đỡ ông và đoàn đại biểu Việt Nam ở Hội nghị Paris, vừa gửi thư cho ông yêu cầu nếu xét Hoàng Cầm không có tội trạng gì cụ thể thì hãy thả ngay nhà thơ ra. Ông còn nhắc nhở: "Các cậu xem thế nào thì giải quyết đi, không có thì mang tiếng lắm". Sự việc trên được công an báo cáo với Tố Hữu [7] . Ông lập tức hạ lệnh: "Ngoại quốc can thiệp hả? Đã thế thì cho thêm một năm nữa!"
Thái độ cứng rắn đến nghiệt ngã của Tố Hữu với riêng tôi cũng như với các anh em Nhân văn-Giai phẩm rất nhất quán. Ngay cả đối với những sáng tác mà anh em chúng tôi tìm lối mới vào cuối những năm 1950 nói trên, ông cũng rất ghét, mặc dù không biết ông có đọc hay không. Lại nói là sau khi bốn người chúng tôi bật ra được thứ thơ ấy, ai cũng mãn nguyện vì đã lộ rõ cốt cách từng người. Riêng tôi thì ngay từ lúc viết xong Về Kinh Bắc, tôi đã tin là nó có giá trị, có đóng góp cho văn học nước nhà. Tuy tôi không dám truyền đi rộng rãi, chỉ cho vài người bạn đọc, nhưng rồi nó được tự động lan truyền, đặc biệt có những bạn sinh viên trẻ say mê nó lạ lùng. Phải nói tình yêu đối với Về Kinh Bắc có cái gì đó rất đặc biệt. Tôi không tin là tập thơ dễ hiểu chút nào, đặc biết là phần Nhịp một với "những đêm ngũ hành" kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ. Ngay nhà thơ Lữ Huy Nguyên, cố giám đốc NXB Văn học, cũng thú thực với tôi rằng: "Em in cho anh thì cứ in chứ nói thật là em chỉ hiểu được 1/4 tập thơ". Đến anh công an thụ lý N. sau khi tôi nhận tội cũng thú nhận: "Thực tình tôi chẳng hiểu anh nói gì, bây giờ anh khai ra tôi mới biết ý đồ chống Đảng của anh, thì ra anh thâm thuý thật!"
Việc chúng tôi sáng tác những tác phẩm mới nhanh chóng được báo cáo với Tố Hữu. Một người bạn được tham dự buổi họp tuyên giáo mở rộng kể với tôi rằng trong cuộc họp Tố Hữu đã cảnh báo: "Tụi Trần Dần Hoàng Cầm… bây giờ đang thực hiện đúng khẩu hiệu phục xuống sáng tác mà Văn Cao đã khởi xướng. Phải canh chừng và dập tắt ngay."
Đây là lần đầu tiên tôi nói rõ một số chuyện liên quan đến Về Kinh Bắc, nói ra để khép lại những cái đau buồn ấu trĩ của một thời. Bây giờ, tôi xin các bạn thưởng thức nó vượt qua mọi bối cảnh chính trị xã hội, thưởng thức nó như một tác phẩm nghệ thuật mà đến hôm nay tôi vẫn thấy hài lòng.
Hoàng Cầm
Nguồn

Phải nói tình yêu đối với Về Kinh Bắc có cái gì đó rất đặc biệt

Nikita Struve giải thích, với trường hợp Mandelstam: Tản văn của ông như một cơn mưa bui, une pluie de graines, phải mọc mầm trong tinh thần sáng tạo của độc giả.
Hãy học với Mandelstam nghệ thuật khó khăn, lắng nghe tiếng động của thời gian.
*
Về cái sự nhận tội, và sau này, nhận giải thưởng nhà nước, của Hoàng Cầm và “đồng bọn”, những người còn sống, như Lê Đạt, Gấu đọc trên TLS một cái thư độc giả, giải thích trường hợp Solz về nước, nhận giải thưởng của Putin, mời ông tới nhà uống trà… Thư thật tuyệt, độc giả thật hách, tiện đây post lại, và dịch… sau: 

Solzhenitsyn's return

[letters@the-tls.co.uk]
Sir, - Zinovy Zinik (Letters, December 5, 2008) asserts that the BBC documentary chronicling Alexander Solzhenitsyn's return to Russia from exile left a brief but important 1[?] exchange between the writer and his wife un-translated. As the director of The Homecoming, I find this baffling. It's May 27, 1994, and '" Solzhenitsyn is about to step on to Russian soil for the first time in two decades. "It's not the time or place to smile" he says to Natalya Dimitrievna in a murmur caught on y his radio mic and clearly subtitled in English. "But don't be too gloomy either" she advises. He replies "no a girl, a strong, thoughtful expression!" before heading down the aircraft steps. One can interpret these very private remarks sympathetically or not. One can question whether we to should have included them in the finished film. I felt they were relevant and in some small way an insight into a historic moment. What one can't claim is that English viewers were in any way short-changed.
In accepting, shortly before he died, a top award from Vladimir Putin, Solzhenitsyn was, in Zinik's eyes, guilty of a "heartbreaking betrayal of everything that he said he stood for". I spent more than two months with Solzhenitsyn crossing Siberia by train en route to Moscow. On many occasions, he and his family boiled over with frustration at the fact that he was cocooned by be apparatchiks from real encounters with former zeks or ordinary citizens who had followed Solzhenitsyn’s dictum "not to live by the lie" and were desperate to meet their a hero. The Solzhenitsyns were far from unaware of the dark irony - at low points we all wondered whether the journey, despite the family's h best efforts, was turning into a visit a to a Potemkin's village. One zek, Vladimir Shatkov, was so disappointed at Solzhenitsyn succumbing to the phoney blandishments of former KGB men that he accused him of "having lost his sense of smell". When I put this accusation to the author, he told me that evolution not revolution was the way forward. "There was a time", he said, "when it would have been right to stage trials as they did in Germany. But I'm realist enough to see from the way the winds of history are blowing that no one will ever bring the communists and socialists to trial no matter how many people they might have slaughtered. Those are the winds of history." Instead he believed his job was to help "re-educate people. What they hear flies t- in the face of all they've learnt. Yet still they smile and welcome me and hear me out. So I can't possibly adopt an abusive tone. It wouldn't help to be rude."
For what it's worth, I think that Solzhenitsyn would have regarded it as a betrayal not to have engaged with Putin. He had a duty which he would not shirk, regardless of the criticism or occasional ridicule, to shine a light on Russia's terrible past and those values which he believed might deliver for it a better future.
As always with Solzhenitsyn, accepting the prize was highly considered - the product if you like of "strong thoughtful expression". As the writer told Der Spiegel in one of his last interviews, "in accepting the award I expressed the hope that the bitter Russian experience, which I have been studying and describing all my life, will be for us a lesson that keeps us from new disastrous breakdowns".
The Gulag was an absolute evil. Rebuilding Russia is a real and practical task. The one required outright opposition whatever the appalling cost. The other needs participation to and engagement. When Solzhenitsyn accepted the State Prize from Putin, it's possible that, even for a moment, Russia was indeed reminded of past horror, present to moral jeopardy and the need for conscience to guide its future.
ARCHIE BARON
Wingspan Productions,
32-34 Gordon House Road,
London NW5
TLS 2.1.2009

Một độc giả TV, sau khi đọc thư tiếng Anh trên, phán:
Bài trong TLS về chuyện Solz. nhận giải thưởng rất hay, đó là thái độ của người quân tử. Dù sao trước khi trao giải thì nhà cầm quyền cũng đã hỏi trước đương sự, trao giải là công nhận ông đúng, tui sai. Cả hai đều có danh dự.

"There was a time", he said, "when it would have been right to stage trials as they did in Germany. But I'm realist enough to see from the way the winds of history are blowing that no one will ever bring the communists and socialists to trial no matter how many people they might have slaughtered.”
Có thời, phải đưa ra tòa, như họ đã làm ở Đức, nhưng tớ thì thực tế đủ để mà nhận ra, gió lịch sử đã xoay chiều, chẳng hề có chuyện đem mấy ông VC ra tòa cho dù chúng làm thịt bao nhiêu mạng.

Liệu có thể coi Mandelstam là… ‘đại ca” của những Hoàng Cầm, Lê Đạt, Trần Dần, những tinh anh của Miền Bắc sau đều gục ngã trước nhà nước VC?
GNV nghĩ, được!
Cái chết của Mandelstam ở Cổng Trời Sibérie bảo đảm điều đó.
Ngay cả cõi thơ Acmeism, 1913, của Mandelstam và đồng bọn, gồm Gumilev, Anna Akhmatova, nữ thần thi ca Nga [phu nhân của Gumilev, ông này sau bị Stalin xử bắn năm 1921] cũng có gì tương tự với của nhóm Nhân Văn, với những Trần Dần, Hoàng Cầm, Lê Đạt.

Cái từ Acmeism, và ý thức hệ của nhóm, tự thân chúng, chẳng có ý nghĩa: Acmeism đối với họ, là một ‘vọng tới văn hóa thế giới’ [‘a yearning for world culture’], đặt nặng ưu thế truyền thống thơ lên cái tôi thơ thẩn cá nhân, individual lyrical ego, phản ứng chống lại chủ nghĩa Symbolism, Tượng trưng – tìm kiếm tối tăm, tính nhạc trống rỗng, thờ phụng một cuộc sống sa đọa, thoái hoá, là tiểu sử của nhà thơ. [Donald Rayfield, trong bài giới thiệu tuyển tập thơ Osip Mandelstam: Selected Poems, nhà xb Penguin]. Những nhà thơ đàn anh của họ, thì cũng vẫn những nhà thơ Pháp đã từng ảnh hưởng lên Trần Dần, Hoàng Cầm, Lê Đạt: Những Verlaine, Rimbaud.

Nói gục ngã trước nhà nước VC có vẻ “cường điệu”. Tất cả bọn họ gục ngã trước anh nhà thơ nhà quê, đố kỵ, ti tiện Tố Hữu. Một Tố Hữu với thứ thi ca đại chúng, viết cho đám đông, với cái trái đen thui thù hằn những kẻ có tài hơn ông, đã cản đường cả một cõi thơ tưng bừng nở rộ cùng với chiến thắng 1954 trước thực dân Pháp, trước hoà bình vừa được tái lập. Đọc bài của Hoàng Cầm viết về Nguyễn Đình Thi, đọc những gì Tố Hữu nhân danh Đảng hành hạ nhóm Nhân Văn, mới thấy đau. Chẳng dính dáng gì tới chủ nghĩa này nọ, mà chỉ do lòng đố kỵ, ghen tuông của một nhà thơ nhà quê, mà tiêu tan cả một thời đại thơ ca. Kinh thật

Đó là cái giá mà chúng ta phải trả, để có sự ổn định. Chúng ta phải chọn lựa giữa hạnh phúc và điều mà dân chúng gọi là nghệ thuật cao.
Chúng ta hy sinh nghệ thuật cao.
Aldous Huxley, Brave New World
[Manguel trích dẫn, trong Thư viện về đêm, The library at night]

Tôi không tin là tập thơ dễ hiểu chút nào, đặc biệt là phần Nhịp một với "những đêm ngũ hành" kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ. Ngay nhà thơ Lữ Huy Nguyên, cố giám đốc NXB Văn học, cũng thú thực với tôi rằng: "Em in cho anh thì cứ in chứ nói thật là em chỉ hiểu được 1/4 tập thơ". Đến anh công an thụ lý N. sau khi tôi nhận tội cũng thú nhận: "Thực tình tôi chẳng hiểu anh nói gì, bây giờ anh khai ra tôi mới biết ý đồ chống Đảng của anh, thì ra anh thâm thuý thật!"
Việc chúng tôi sáng tác những tác phẩm mới nhanh chóng được báo cáo với Tố Hữu. Một người bạn được tham dự buổi họp tuyên giáo mở rộng kể với tôi rằng trong cuộc họp Tố Hữu đã cảnh báo: "Tụi Trần Dần Hoàng Cầm… bây giờ đang thực hiện đúng khẩu hiệu phục xuống sáng tác mà Văn Cao đã khởi xướng. Phải canh chừng và dập tắt ngay."
Đây là lần đầu tiên tôi nói rõ một số chuyện liên quan đến Về Kinh Bắc, nói ra để khép lại những cái đau buồn ấu trĩ của một thời. Bây giờ, tôi xin các bạn thưởng thức nó vượt qua mọi bối cảnh chính trị xã hội, thưởng thức nó như một tác phẩm nghệ thuật mà đến hôm nay tôi vẫn thấy hài lòng.
Hoàng Cầm
*
V/v nhân vật Tố Hữu này, Melville có một câu thật thú: “Chỉ cần một thằng cà chớn, là những kẻ khác trở thành cà chớn, và cả vũ trụ, cà chớn.”
[Il suffit qu’un seul homme soit irrationnel pour que les autres le soient et pour que l’univers le soit. Borges trích dẫn, trong bài viết Herman Melville: Bartleby (1944), trong Livre de préfaces, cuốn sách của những lời tựa].
Ui chao, không lẽ chỉ một Tố Hữu mà cả một miền đất Bắc Kít trở thành như xừ lúy ư?
*
Đọc những gì gì viết về Hoàng Cầm của những đấng tài ba, mới nhận ra một điều, thật khó mà sờ vô cõi thơ của ông, nếu không đặt ông vào trào lưu chung của thi ca nhân loại, nhất là, vào cùng dòng những nhà thơ Nga bị Đảng bách hại. Cả hai cõi thơ có rất nhiều nét giống nhau đến lạ lùng. "Nỗi buồn trong thơ hôm nay”, đúng như TTT đã từng viết:
Ít nhất, chúng có chung một nỗi buồn. 

La part de l'élément personnel est, en effet, dans le Bruit du temps, réduite à l'extrême. Certes, Mandelstam décrit les lieux de son enfance, sa famille (là Mandelstam a un compte personnel à régler avec son milieu familial trop provincial, trop en dehors de l'histoire), les livres qui l'ont formé, l'école qui l'a policé, les visages et les visions qui l'ont marqué. Mais l'enfant ou l'adolescent n'intervient presque jamais, ne disscourt pas, ne s'analyse pas: il se contente d'être le regard qui se pose sur les objets et les hommes pour laisser agir et parler l'époque. Car Mandelstam ne cherche pas, comme il nous le dit, à reproduire le temps, mais à le scruter, à rendre compte de sa cassure, à comprendre pourquoi sa beauté était triste, sa force impuissante, ses jours condamnés. (1)
Nikita Struve, trong bài giới thiệu tản văn của Mandelstam, Tiếng động thời gian, bản tiếng Pháp, Le Bruit du Temps. [Trích đoạn]

Có một điều khiến tôi lạ lùng, là thơ Hoàng Cầm và thơ Quang Dũng luôn nhắc nhở về một quê hương trong mù sương nào đó, luôn u ẩn một nỗi hoài nhớ nào đó không thể gọi tên. Phải chăng, tự xa xưa, xứ Đoài của Quang Dũng và Kinh Bắc của Hoàng Cầm từng là nơi những người lính và những nghệ sĩ Chàm lưu lạc đã chọn làm quê hương thứ hai ? Trong thơ Quang Dũng rắn rỏi một nỗi niềm chiến sĩ, còn trong thơ Hoàng Cầm tha thướt những nét hoa văn những dải lụa đào nghệ sĩ. Họ như từ quá khứ đến với ta, họ vừa thân thuộc vừa xa lạ, vừa đắm đuối yêu thương vừa không tương hợp với thế giới này. Tất cả những mâu thuẫn ấy đã hiện rõ trong thơ Hoàng Cầm. Và chính nó đã làm nên sự khác biệt của thơ ông.… 

Có người nói thơ Hoàng Cầm như những lẩm nhẩm bùa chú, lại như một nghi lễ thờ cúng, nó kính cẩn mà hoang sơ. Với một thế giới thơ như thế, người ta chỉ nên chấp nhận chứ không cần giải mã. Và theo tôi, cách đọc thơ Hoàng Cầm là bất chợt đọc một đoạn thơ nào đó trong một bài thơ nào đó của ông. Rồi ngớt. Rồi lại đọc ở một lúc khác. Đó là cách đọc những cơn mưa rào, là sự đồng cảm tự nhiên và thốt nhiên với chính thế giới mà mình đang sống cùng với thế giới mà mình chưa biết nhưng có thể sống. Thơ Hoàng Cầm kết nối được những thế giới khác nhau như thế để cho ta cảm giác vừa mơ hồ vừa rõ rệt về một giấc mơ.
Thanh Thảo
(1)
Phần cá nhân, riêng tư cực kỳ giản trừ, trong Tiếng động thời gian. Tất nhiên, nhà thơ miêu tả những nơi chốn tuổi thơ, gia đình, những cuốn sách tạo nên ông, ngôi trường rình mò ông, những khuôn mặt, những viễn ảnh ghi dấu ông. Nhưng đứa bé và chàng thanh niên vừa mới lớn vờ hết, nó hài lòng, là cái nhìn đặt lên sự vật, con người, và cứ để cho chúng loay hoay cử động, nói lên thời đại.
Bởi vì Mandelstam không tìm cách tái tạo thời gian, nhưng mà là chăm soi, tìm hiểu, nhận ra bể vỡ, tan hoang, hiểu ra tại sao cái đẹp của nó thì buồn, cái sức mạnh của nó thì bất lực, những ngày của nó, bị kết án.

Riêng tôi, như đã nhiều lần tự bạch, tôi viết Về Kinh Bắc hoàn toàn nhờ chìm đắm vào những kỷ niệm thời thơ ấu. Tôi luôn nghĩ rằng: với bất cứ anh thi sĩ nào, cái thời kỳ từ 5 đến 15 tuổi là thời kỳ quyết định hơi thơ, cốt cách thơ của cả đời anh ta. Từ năm 4 tuổi đến 14 tuổi (lúc đỗ certificat [1] ), tôi sống ở một phố nhỏ trên đường quốc lộ 1, cách thị xã Bắc Giang 6 km. Mười năm ấy ăn vào mình nhiều nhất. Chỗ tôi ở là một con phố đìu hiu, lèo tèo vài hàng quán, ông thân sinh tôi mở hàng thuốc bắc ở đó, còn mẹ tôi thì có gánh hàng xén. Cái phố ấy vẫn có phong vị nông thôn với rặng tre, cây đa, con đường đất nhỏ, lại có tí văn minh với cảnh ô tô, tàu hoả, tôi hay ra ga xem khách lên khách xuống, tàu đến tàu đi. Những đêm trăng cô hàng xóm thích hát xướng tập họp bọn trẻ trong phố ra giữa đường hoặc cái bãi rộng sau ga hát trống quân, cò lả…
Có lẽ vì thế mà toàn bộ tập Về Kinh Bắc chìm trong cái buồn, cái buồn của sự hoài vọng quê hương, bài nào cũng buồn, câu nào cũng buồn. Hồi trong Hoả Lò [2] bị buộc phải viết kiểm điểm về tập thơ này, tôi cũng dễ dàng thừa nhận là tập thơ buồn quá.

Bạn đọc hai đoạn trên, mà chẳng thấy tâm trạng của hai nhà thơ có gì tương tự?
*
Tưởng nhớ Hoàng Cầm, với GNV là tưởng nhớ miền đất mà ông không thể rời bỏ, và cứ coi đó là may mắn của ông, mà cũng còn là tưởng niệm những nhà thơ ở một xứ sở khác, giống như ông, mà cũng khác ông, khi dám nhìn thẳng vào một tên khốn nạn mà Tố Hữu đã từng nâng bi, thổi kèn đồng, là Stalin, và chấp nhận đi tù, và chết. Thái độ của Mandelstam bảnh hơn Hoàng Cầm nhiều, và trong cái thái độ chấp nhận, cam chịu của Hoàng Cầm, có cái phần giải thích tương lai khốn nạn của đất nước Mít bây giờ.

Mandelstam chết vì bài thơ sau đây, vẽ chân dung Stalin: (1)

Mandelstam's poem on Stalin (November 1933)

We live, deaf to the land beneath us,
Ten steps away no one hears our speeches,
But where there's so much as half a conversation
The Kremlins mountaineer will get his mention.
His fingers are fat as grubs
And the words, final as lead weights, fall from his lips,
His cockroach whiskers leer
And his boot tops gleam.
Around him a rabble of thin-necked leaders—
fawning half-men for him to play with.
They whinny, purr or whine
As he prates and points a finger,
One by one forging his laws, to be flung
Like horseshoes at the head, the eye or the groin.
And every killing is a treat
For the broad-chested Ossete. (1) 

(1) "Ossete." There were persistent stories that Stalin had Ossetian blood. Osseda is to the north of Georgia in the Caucasus. The people, of Iranian stock, are quite different from the Georgians. 

Mandelstam: Chân Dung Bác Xì [Tà Lỉn]

Chúng ta sống, điếc đặc trước mặt đất bên dưới
Chỉ cần mười bước chân là chẳng ai nghe ta nói,
Nhưng ở những nơi, với câu chuyện nửa vời
Tên của kẻ sau cùng trèo tới đỉnh Cẩm Linh được nhắc tới.
Những ngón tay của kẻ đó mập như những con giun
Lời nói nặng như chì rớt khỏi môi
Ánh mắt nhìn đểu giả, râu quai nón-con gián...

Trong cái nhục nhã hèn hạ của sĩ phu Bắc Hà, có cái đẹp nhất, và khốn nạn nhất, của giấc đại mộng, nhập Đàng Trong với Đàng Ngoài làm một.

Trong cuốn Koba The Dread [còn có tiểu tít, Tiếng cười và hai chục triệu, Koba là nick của Stalin, khi làm gián điệp trong lòng cách mạng cho mật vụ Nga Hoàng], Martin Amis cho biết Osip Mandelsatm chết trên con đường đi đầy tới Kolyma, trại tù khủng khiếp nhất trong những trại tù, tại một trại tù chuyển tiếp ở Vtoraya Rechka, vì đói và điên loạn [he died of hunger and dementia].
Varlam Shalamov, tác giả Koluma Tales, những câu chuyện về trại tù Kolyma, nói với Nadezhda, vợ của Osip Mandelstam, về trại tù của Solz, như được mô tả trong Một ngày trong cuộc đời Ivan Denisovich, tôi thèm được sống cả đời ở đó [that he could spent a lifetime ‘quite happily’ in the camp described in One day..]
*
Lại nói về giấc đại mộng của Mít, của Bắc Kít đúng hơn. Dân Nga cũng có một giấc đại mộng tương tự, và được cả thế giới háo hức theo dõi, như Amis kể lại sau đây.
Vào giữa thập niên 1960, ông có tham dự một cuộc trò chuyện, trong số những người tham dự có ông via của ông, cũng nhà văn, và một ông bạn của ông via, A.J. Ayer:

-Ở Liên xô ít ra họ đang xây dựng một cái gì đó, mang tính hướng thượng.
-Hướng thượng, positive, chưa thấy, nhưng họ đã tàn sát 5 triệu người.
-Sao ông cứ trở lại với con số 5 triệu.
-Nếu bạn quá chán con số 5 triệu đó, thì đây, có thêm 5 triệu mới!

Đúng là chuyện xẩy ra ở xứ Mít. Mất toi 5 triệu vào cuộc nội chiến, 30 Tháng Tư, tưởng yên tâm xây cái nhà Mít, mất thêm 5 triệu nữa, vì các cú tư sản mại bản, kinh tế mới, tù cải tạo, và làm mồi cho cá!

Bây giờ vẫn còn tiếp tục chết, vì mafia đỏ, vì xuất cảng người, vì đủ thứ, và có thể, còn vì cuộc chiến với anh Tầu Đỏ.

Vĩnh biệt Hoàng Cầm

For someone a fresh breeze blows.
For someone the sunset luxuriates
"Requiem" (Anna Akhmatova)

 Sông Ðuống trôi đi
Một giòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ
Hoàng Cầm
You will write about us on a slant
[Bạn sẽ viết, nghiêng nghiêng, về chúng tôi]
Joseph Brodsky
*
Sau khi tôi ra tù, không ít bạn trách tôi vì sao lại nhận tội như thế? Có phải là hèn quá chăng? Nhưng thực tế hoàn cảnh tôi trong tù rất khốn đốn, sau ba tháng là sức khoẻ suy sụp, nếu kéo dài thêm hai tháng nữa thì có thể chết trong tù. Vì vậy, trước sức ép ngày đêm của những người công an thụ lý và những hứa hẹn của họ, tôi suy nghĩ: phải giữ cái mạng của mình cái đã, phải tồn tại, phải sống, còn tác phẩm của mình chẳng đi đâu mà mất, nó còn hay không là do nó, nó có giá trị thì nó sẽ tồn tại. Cho nên tôi quyết định nhận tội. Khi tôi viết xong bản kiểm điểm (dài 6 trang giấy thếp thì phải), anh công an thụ lý tên N. đọc ngay, và bảo "Tốt quá rồi!". Hôm sau, anh đem đến một cái cassette mới toanh, bảo tôi tự đọc bản kiểm điểm vào máy. Anh cẩn thận dặn tôi phải đọc hết sức tự nhiên, không phải như người bị ép buộc hoặc như đọc dictee [3] . Là một diễn viên kịch, tôi thừa sức để "diễn" theo đúng ý anh. Tôi muốn tỏ ra hết sức ngoan ngoãn, cốt để được về.
Hoàng Cầm [talawas]
Thật khó mà phản biện lại được.
Tuy nhiên, cũng xin post kèm đây, trường hợp Brodsky đi tù.
Trong bài viết về ông, Tôi hết còn tin vào nơi chốn ấy, ký giả Mỹ David Remnick viết:
“Có nhiều nhà thơ có tài, có thể ở vào chỗ anh ta khi đó, Efim Etkind viết. Nhưng số phận đã chọn đúng anh ta, và ngay lập tức anh hiểu trách nhiệm về địa vị của anh - không còn là một con người riêng tư, nhưng trở thành một biểu tượng, như Akhmatova đã trở thành một biểu tượng quốc gia của người thi sĩ Nga, khi bà bị số phận lọc ra giữa hàng trăm nhà thơ, để mà bị trừng phạt, vào năm 1946. Thật quá nặng cho Brodsky. Ông có một bộ não tệ, một trái tim tệ. Nhưng ông đã đóng vai ông tại tòa án một cách tuyệt vời, với phẩm giá cao, không cần lên gân thách đố nhà nước, và với sự tha thiết, sôi nổi, nhưng cũng thật trầm tĩnh, hiểu rất rõ ra rằng, cách mà ông trả lời sẽ làm dấy lên niềm kính trọng sâu xa, không chỉ từ bạn bè của ông, mà còn từ những người đã từng dửng dưng, và có thể, còn tỏ ra thù ghét ông."  (2)
Ui chao, tuyệt, tuyệt, tuyệt!
(2)
The lot had fallen on him by chance. There were many other talented poets at the time who might have been in his place. But once the lot fell upon him, he understood the responsibility of his position-he was no longer a private person but had become a symbol, the way Akhmatova had been in 1946, when she was picked out of hundreds of possible poets to be punished, and became a national symbol of the Russian poet, as Brodsky had become that day. It was hard for Brodsky-he had bad nerves, a bad heart. But he played his role in the trial impeccably, with great dignity, without challenge, and with fervor, calmly, understanding that by the way he answered he evoked deep respect not only from his friends but from those who once had been indifferent to him or even hostile.
Etkind: Protsess
Roberta Reeder trích dẫn, trong Anna Akhmatova: Poet and Prophet
Thi sĩ Hoàng Cầm của chúng ta không làm được như Brodsky, như suốt đời, ông chọn làm nhà thơ tình yêu.
*
Miền Nam cũng có, hơn một nhà thơ, chọn cho mình cái thương hiệu, “thi sĩ của tình yêu”.
Nhà thơ N.S, “kẻ thù”, và D.T.L, “bạn thân” của GNV!
Cái nick ông cho GNV, tên sa đích văn nghệ, phải đến lúc Gấu đọc Steiner, mới ngộ ra được, đúng như một độc giả TV, ngay mới đây, cũng nhận ra:

Vừa đọc bài của Jean-Claude Guillebeaud viết về nữ ký giả Anna Politkovskaia, trong quyển sách Sont-ils morts pour rien?, (1) của Jean Lacouture và Jean-Claude Guillebeaud.
Bà Anna Politkovskaia bị bắn chết lúc 4 giờ chiều ngày 7-10-2006 tại Moscou, bà viết những chuyện trái khoáy ở Nga. Câu cuối của bài viết này là :
Một vài người bạn của Ania, thích nêu câu hỏi mà Aliocha đặt trong  quyển Anh em nhà Karamazov của Dostoievski, một câu hỏi đúng lúc hơn bao giờ hết:  “Làm sao sống với bao nhiêu là điạ ngục trong đầu?”
(Ania - tên thân mật của bà)
Certains des amis d’Ania aiment citer cette question posée par Aliocha dans Les Frères Karamazov de Dostoievski, une question plus opportune que jamais : « Comment vivre avec tant d’enfer dans la tête? »
Bây giờ tạm hiểu vì sao Tin Văn ưa chửi, nếu không thì làm sao sống với những «Nhân Văn Giai Phẩm» trong đầu!
Vấn nạn này, [vì sao TV ưa chửi], GNV sẽ khai triển lớn lao mãi ra, trong những kỳ tới!
Hà, hà!
Tks. NQT

(1) Sont-ils morts pour rien? [Không lẽ họ chết uổng ư?]
Ui chao, cái tít này, dịch ra tiếng Mít, thành câu thơ hách xì xằng của TTT, đã từng bị chúng thuổng:
“Những người đã chết đều có thực”.
Cái tay thuổng này, ông Trời ban cho đủ thứ, không thiếu chi hết, trừ cái tít một bài viết, là câu thơ trên!
Quái đản thật.
Nếu không, thì chôm làm gì?

Bức hình Anna Akhmatova là từ số báo The Paris Review, Winter 1995, một trong những số báo đầu tiên Gấu có được, trong có bài phỏng vấn Steiner, và dịch liền, với số vốn tiếng Anh ăn đong, sau kinh nghiệm đọc Steiner lần đầu tại một thư viện Bắc Mỹ.
Còn vài tấm nữa, của một số nhà văn Nga, mỗi hình kèm bài viết hết sức là đặc biệt. TV sẽ đăng từng tấm hình, kèm bài viết.
Hình và bài về Gorky bật mí chi tiết, ông bị trùm mật vụ Nga Yagoda làm thịt.
Lạ một điều, nhờ đọc văn học Nga, thứ dưới hầm, mà Gấu hiểu ra văn học Bắc Kít, và càng hiểu thêm ra được về cái miền đất mà Gấu đã từng bỏ chạy!

The portraits that follow are from a large number of photographs recently recovered from sealed archives in Moscow, some-rumor has it-from a cache in the bottom of an elevator shaft. Five of those that follow, Akhmatova, Chekhov (with dog), Nabokov, Pasternak (with book), and Tolstoy (on horseback) are from a volume entitled The Russian Century, published early last year by Random House. Seven photographs from that research, which were not incorporated in The Russian Century, are published here for the first time: Bulgakov, Bunin, Eisenstein (in a group with Pasternak and Mayakovski), Gorki, Mayakovski, Nabokov (with mother and sister), Tolstoy (with Chekhov), and Yesenin. The photographs of Andreyev, Babel, and Kharms were supplied by the writers who did the texts on them. The photograph of Dostoyevsky is from the Bettmann archives. Writers who were thought to have an especial affinity with particular Russian authors were asked to provide the accompanying texts. We are immensely in their debt for their cooperation.

Daniil Kharms

(1) Bài thơ trên, được chuyển thể thành tiểu thuyết, và dưới đây là bài điểm cuốn tiểu thuyết đó: THE STALIN EPIGRAM