The invention of solitude (Khởi sinh của cô độc)
Blog GM

Theo Gấu Cà Chớn, cái tít tiếng Mít, "Khởi sinh của cô độc", nhảm.
Phải dịch là Sự Phát Minh Ra Cô Đơn.

Người dịch không nắm được tinh thần của từ “invention”, phịa ra, sáng chế ra, phát minh ra, phát kiến, và chỉ nắm được, nếu đối chiếu nó, với từ “đối cực” của nó, là “découverte –discover”, khám phá, tìm thấy, kiếm ra.
Người ta không nói, sự phịa ra, phát minh ra Châu Mỹ, mà nói, khám phá ra Châu Mỹ. Vì nó vẫn có đó, từ thời Bà Nữ Oa đội đá vá Trời, hoặc thời Đồ Đá, hoặc Đồ Điểu, Đồ "Hai Đê" [tên 1 cái blog của nhà văn Bắc Kít Nhật Tuấn], thí dụ, nhưng chỉ đến khi ông Kha Luân Bố đi giang hồ vặt, và nhìn thấy nó, thì chúng ta mới biết có Tân Thế Giới

Paul Auster dùng từ invention, là vì ông muốn nói tới cõi văn chương, của ông, và của rất nhiều tác giả khác.
Nó được phát minh ra, phịa ra, chứ không phải... khám phá thấy.

Độc giả, như GM, khám phá ra nó, khám phá ra Paul Auster, thì lại OK!

Cái cú “invention” này Gấu đụng rồi, khi viết cho trang VHNT của Phạm Chi Lan, bị đấng độc giả của nó, chửi, thằng cha Gấu này coi thường…..  hạ giá cái con mẹ gì đó…  văn chương!

Trao đổi giữa GCC và VHNT [PCL]

Qua trao đổi email với BBT, tôi được biết một số ý kiến của vài bạn đọc trong diễn đàn Ô Thước. Tôi xin ghi lại nguyên văn một email của bạn đọc: 

Gởi BBT VHNT,

Ý kiến của vài bạn đọc trong diễn đàn OT cho thấy tác giả NQT thỉnh thoảng gây ngộ nhận với phương pháp trích dẫn trong các bài viết của ông: tỉ dụ như có bạn phải hỏi lại xem câu văn là trích hay của tác giả NQT v.v.
Ngay trong bài viết về Chân Dung và Đối Thoại của Trần Đăng Khoa, ông cũng làm tôi hoang mang không biết lúc nào là văn TDK, lúc nào chuyển sang NQT. Xin lỗi về sự kém cỏi về tầm hiểu biết của người đọc nhưng nếu trích dẫn mạch lạc thì kém mấy cũng hiểu được vấn đề hơn.
Về dịch thuật, khi chuyển ngữ câu La littérature est "invention" = Văn chương là "bịa đặt". Dù đúng theo lối dịch từng chữ nhưng sai lạc trong cả câu văn. Đọc nguyên câu bằng Pháp ngữ, tôi thấy Nabokov muốn nâng văn chương lên cao hơn ý tác giả trình bầy.
Xin góp ý với ông NQT và BBT".
Độc giả VHNT [PCL phụ trách]

Phúc đáp, 

            Trước hết, tôi (NQT) rất cảm ơn bạn đọc đã theo dõi những bài viết của tôi trên VHNT. Những thắc mắc hoàn toàn liên quan tới văn chương, cho thấy nhu cầu trao đổi giữa người viết và người đọc là cần thiết, và có tác dụng tốt cho cả người viết lẫn độc giả. Tôi đã trả lời riêng cho độc giả trên, nhưng suy đi nghĩ lại, thấy đây là một vấn đề cần bàn thêm, với sự tham gia của nhiều độc giả khác nữa. Như vậy, chúng ta (bạn đọc, BBT, người viết) sẽ càng gần gũi nhau hơn.

            Xin trả lời v/v trích dẫn.

            Trong quá khứ, tôi đã hơn một lần được bạn đọc, và một số bạn văn, góp ý về v/v trích dẫn. Đây không phải là vấn đề "nhập nhằng" giữa viết và dịch, mà là do lười biếng, không chịu phân đoạn rõ rệt. Một phần ỷ y, người đọc nếu chú tâm một chút, sẽ nhận ra. Tôi lấy thí dụ, trong bài viết "Văn chương sám hối?", một độc giả hỏi đoạn: "Trần Đăng Khoa sinh ngày... y chẳng đam mê gì, và nói chung, y là một gã vô tích sự", là trích dịch, hay là của NQT. Ngay trước đó, tôi đã viết: "Xin ghi lại Chân Dung Tự Họa để độc giả tiện bề theo dõi." Nhưng tôi đã sơ ý không dùng ngoặc kép để phân biệt, và chấm dứt phần trích dẫn. Thứ nữa, nếu là một văn bản in, tôi có thể dùng chữ in nghiêng (italic), để phân biệt, nhưng trên VHNT, không thể sử dụng hai kiểu chữ (font) khác nhau..
Tôi nhắc lại, ở đây, không có "sự kém cỏi về tầm hiểu biết của người đọc", mà chỉ có "sự ẩu tả của người viết". Xin nhận lỗi, và cố gắng khắc phục.

            "Về dịch thuật, khi chuyển ngữ câu La littérarure est "invention" = Văn chương là "bịa đặt". Dù đúng theo lối dịch từng chữ, nhưng sai lạc trong cả câu văn. Đọc nguyên câu bằng Pháp ngữ, tôi thấy Nabokov muốn nâng văn chương lên cao hơn ý tác giả đã trình bày"

            Ở đây, tôi hoàn toàn không đồng ý với tác giả email.

            Trước hết, lại nói về trích dẫn. Tôn trọng Nabokov, khi trả lời, tôi không hề để chữ invention vào trong ngoặc, như là bạn đã "tự ý" đặt vào. Và đây là một lầm lẫn, đưa đến lầm lẫn thứ nhì, khi bạn viết: "Đọc nguyên câu bằng Pháp ngữ, tôi thấy Nabokov muốn nâng văn chương lên cao hơn ý tác giả (NQT) đã trình bày."

            Như trong bài trích dẫn, "Người đọc tốt và người viết tốt" (trong Văn Chương tập I, bản tiếng Pháp, nhà xb Fayard, loại sách bỏ túi), Nabokov phân biệt giữa văn chương (giả tưởng, bịa đặt), và sự thực. Ông đã viết một cách thật là "nặng nề": Văn chương là bịa đặt. Giả tưởng là giả tưởng. Gọi câu chuyện là "chuyện thực", là làm nhục cả nghệ thuật lẫn sự thực. (La littérature est invention. La fiction est fiction. Appeler une histoire "histoire vraie", c'est faire injure à la fois à l'art et à la vérité.)

Vì sự thực liên quan tới hiện thực cho nên ông giải thích thêm: Thiên Nhiên không ngừng đánh lừa. (La Nature trompe sans cesse). Ông viết: "Mọi nghệ sĩ lớn đều là ảo thuật gia lớn, và cũng thế, Thiên Nhiên là tổ sư đại bịp.... Nhà văn của giả tưởng chỉ việc đi theo con đường Thiên Nhiên đã vạch ra"  (Tout grand écrivain est un grand illusionniste, mais telle également est l'architrompeuse Nature.... L'écrivain de fiction ne fait que suivre la voie tracée par la Nature.)

Người viết hy vọng trong một số tới, sẽ cống hiến bạn đọc VHNT bản chuyển ngữ bài viết của Nabokov, và chúng ta sẽ bàn luận thêm về giả và thực, trong văn chương.
Một lần nữa, xin cảm ơn tất cả.
NQT

Trong bài mở đầu cuốn tiểu luận về văn chương Littératures I, "Độc giả tốt và nhà văn tốt", Nabokov viết:
"Văn chương không sinh ra vào cái ngày mà một chú bé hớt hơ hớt hải chạy từ một thung lũng ra bên ngoài, la bai bải, ‘chó sói, chó sói’, và đằng sau chú là một con sói chạy bén gót; văn chương bắt đầu khi cậu bé la, ‘chó sói, chó sói’ và đằng sau chú, chẳng có một con sói nào.

Chuyện chú bé nói láo, rồi sau đó bị sói ăn thịt, ở đây chỉ là phụ thuộc. Điều quan trọng là giữa chú sói ở một góc rừng và chú sói ở góc trang sách, có một mắt xích long lanh. Mắt xích đó, lăng kính đó, là nghệ thuật văn chương."

"Văn chương là bịa đặt (invention). Giả tưởng là giả tưởng. Gọi một câu chuyện (là) ‘chuyện thực’ là làm nhục cả nghệ thuật lẫn sự thực. Tất cả nhà văn lớn đều là những nhà ảo thuật gia lớn, nhưng Thiên Nhiên chính là một tổ sư đại bịp. Thiên Nhiên luôn luôn đánh lừa, từ một trò bịp bợm giản dị về tái tạo (de la simple supercherie), tới chuyện mà con mắt tuyệt vời, đa đoan phức tạp trong những công trình nhái đi nhái lại nhằm bảo vệ loài bướm, loài chim… Nhà văn của giả tưởng chỉ việc đi theo con đường mà Thiên Nhiên đã vạch ra."

Bắt chước. Tái tạo. Mà con mắt người ta bằng ba trò ảo thuật. Sáng tạo chỉ có nghĩa là lập lại?

Có người cho rằng Nguyễn Du đâu có sáng tạo, mà là "ăn cắp" Tầu. Khi túng, mượn đỡ Thanh Tâm Tài Nhân.

Ăn cắp, đạo văn… là những từ nặng nề. Nhưng Picasso xúi: cứ việc ăn cắp, và hỏi lại: bạn có gì không, để cho tôi ăn cắp? Một ông nhà văn khác, (tôi quên mất tên) nói thẳng: chỉ có những bậc đại gia mới lấy đồ trong túi người khác như móc từ túi của mình, nói rõ hơn, chỉ những thiên tài mới biết ăn cắp. Còn hạng thường nhân chúng ta, chỉ biết bắt chước, mô phỏng, nhái đi nhái lại (imiter).

Những người coi văn chương là cao quí, là nói về sự thực, làm hiển hiện chân lý chắc buồn khi tôi rẻ rúng văn chương, chỉ là chuyện mua vui cũng được một vài trống canh… Họ có thể tự hỏi: Chẳng lẽ trong văn chương, không có một chỗ dành cho… hiện thực?

Có, có. Như chúng ta đã biết, Lão Tôn khoe với Đức Phật, ta có 72 phép thần thông, trong đó có phép "câu đẩu vân", chớp mắt ở đây, chớp mắt đã cách đây hàng ngàn dặm. Hiện thực ở trong văn chương, chính là dấu vết mà Tôn Ngộ Không để lại, trên bàn tay Đức Phật, sau khi đã đi khắp ta bà thế giới, với trí tưởng tượng của một nhà văn.

Hãy trở lại với chú nhỏ và con sói của chú. Chúng ta có thể tóm tắt câu chuyện như sau: điều huyền diệu của nghệ thuật nằm ở trong cái bóng của con sói mà chú bé bịa đặt ra, trong giấc mơ của chú về chó sói… (la magie de l’art était dans l’ombre du loup qu’il a délibrément inventé, dans son rêve du loup.)

Sau cùng chú bé chết, câu chuyện về chú trở thành một bài học bên những đống lửa trại. Nhưng nhà ảo thuật tí hon, chính là chú. Nhà phát kiến (l’inventeur), chính là chú.

Updike nói về chú bé: Đứa trẻ trở thành một vết thương nhức nhối cho bộ lạc, và bộ lạc bỏ mặc cho nó chết.

Còn cái chết nào đau thương cho Nguyễn Du hơn là cái chết "hoài Lê"? (2)

NQT

Phát minh ra, phịa ra.. cô đơn.
Đúng như vậy, ấy là bởi vì Paul Auster, khi dùng chữ đó, ông tin rằng, cái cô đơn của ông, trước đây đếch có, chưa ai phịa ra được. Cũng thế là Nữu Ước ở trong tiểu thuyết của ông.
Và đây cũng là ý của Nabokov, khi gọi là nhà văn là  kẻ phát minh, l’inventeur, ảo thuật gia, l’enchanteur.
Cô đơn của Paul Auster, như trong bài dưới đây cho thấy, đúng là do ông phịa ra, và có tên là «loneliness solitude», “cô đơn mình ên”!

Khởi nguyên của cô độc, tếu quá! NQT

LA SOLITUDE

La solitude est l’un des motifs majeurs de l'oeuvre de Paul Auster. De Daniel Quinn (Cité de verre) à Sydey Orr (Dans le scriptorium), les personnages de l'ecrivain newyorkais éprouvent ce sentiment de loneliness.

PAUL AUSTER

Espaces blancs et disparitions

….

Mais l'essentiel est ailleurs. La solitude, chez Paul Auster, n'a pas une connotation négative. « La solitude est un fait, dit-il. C'est la vérite de notre vie, c'est exactement cela et rien d'autre: on est seul. » En anglais, à la différence du francais, deux mots peuvent qualifier la solitude. Il y a solitude, mais aussi loneliness. Le premier est un terme neutre, descriptif il énonce un état, constate, exhibe un fait. Il en est tout autrement pour le second terme. Loneliness désigne une sorte de sentiment d'abandon, relève du domaine de l'émotion, de la sensation, du ressenti. À lire les trajectoires des personnages de Paul Auster - Quinn dans Cité de Verre, le petit orphelin de Mr Vertigo, jusqu'à l'ex-star du baseball et le privé dans Fausse Balle - et bien entendu celle de Paul Auster lui-rnême décrite dans le Diable par la queue ou l'Invention de la Solitude, il ne fait aucun doute que la solitude, chez lui, contient une grande proportion de loneliness. La solitude, chez Paul Auster, est une «Loneliness solitude ».

Khác tiếng Tẩy, tiếng Anh có tới hai từ để chỉ sự cô đơn. Một, solitude, trung tính, dùng để mô tả, nói lên sự kiện. Từ thứ nhì, loneliness, mới thật là bảnh, và thuộc miền cảm xúc...
Cái cô đơn mà Paul Auster phịa ra, Mít chỉ có Cô Tư hiểu được, và đặt tên là "cô đơn mình ên"!

From Cakes to Stones

A note on Beckett's French

Note: Gấu vẫn nghĩ tay Auster này chỉ viết tiểu thuyết. Không ngờ viết phê bình tiểu luận thật ác. Nhất là những bài viết về thơ. TV sẽ giới thiệu tiếp, bài viết về Già Ung, và về Celan: Thơ lưu vong, The poetry of Exile.

Tuyệt.

Từ Bánh tới Ðá

Một ghi chú về Tiếng Tây của Beckett.

Mercier and Carnier là cuốn tiểu thuyết thứ nhất của Bekett viết bằng tiếng Tây. Hoàn tất vào năm 1946, nhưng được giữ lại không cho xb, tới 1970; nó cũng là cuốn cuối, trong những tác phẩm dài hơn, được chuyển qua tiếng Anh. Cái sự trễ nải này có vẻ như cho thấy, Beckett không mặn với nó. Giả như ông không bệ Nobel, [mà ông đã từng than, thật là đại họa, khi được tin], có thể nó chẳng được trình mặt với đời. Sự dùng dằng này ở nơi tác giả, xem ra hơi bị lạ, bởi là vì, nếu nó là 1 tác phẩm của thời kỳ di chuyển, thì liền lập tức, nó đưa chúng ta trở lại với Murphy and Watt, và khiến chúng ta hướng tới những tuyệt tác của những năm đầu của thập niên 1950; tuy nhiên đây quả là một tác phẩm sáng chói, với những nét mạnh và quyến rũ của riêng nó, chẳng bàn cãi lôi thôi, đây không phải một tác phẩm lập lại, một phó bản, của bất cứ một trong sáu cuốn tiểu thuyết của Beckett. Ngay cả khi không ở đỉnh cao, thì Beckett vẫn là Beckett, và đọc ông, thì không như đọc, bất cứ 1 tay nào khác.
Mercier and Camier và là hai gã đựa rựa, chừng nửa đời người, quyết định bỏ mọi thứ ở lại phía sau, và chơi một chuyến đi. Như Bouvard của Flaubert, như Laurel và Hardy [Thằng Ốm và Thằng Mập], như những “cặp-giả”, khác trong những tác phẩm của Beckett, họ không phải là những hai nhân vật khác nhau, mà là hai phần tử của một thực tại bộ đôi, và “một chẳng thể sống, nếu thiếu một”. Mục đích của chuyến đi, hướng đi, nơi tới thì chẳng bao giờ được nói thẳng ra. “Cả hai đã bàn bạc, cân nhắc cái được cái mất, cái mặt tối, cái mặt hồng. Ðiều chính xác độc nhất mà họ có được, sau những bàn bạc, là, chuyến đi sẽ không rơi vào miền không tên”.
Beckett, sư phụ của dấu phẩy, và chỉ bằng vài câu văn, vài cú phẩy, là gạt bỏ mọi khả thể về một cái “goal” của chuyến đi.

Thật giản dị, Mercier và Camier OK gặp nhau, và gặp nhau [sau lầm lẫn thương đau, bởi vì, xém tí nữa là Gấu Ðực vờ Gấu Cái, đúng vào lúc bả cần đến Gấu Ðực nhất!], và lên đường! Họ chẳng bao giờ đi tới đâu, chỉ hai lần vượt qua hai thành phố, một Hà Nội, một Sài Gòn. Thực sự, vượt những thành phố giới hạn hoàn toàn không phải là diễn tiến của cuốn sách. Cuốn sách không phải là về Mercier và Camier làm cái gì, mà là về, họ là ai, là cái gì.

Chẳng có gì xẩy ra. Hay, chính xác hơn, cái xẩy ra là cái không xẩy ra. Ðược trang bị bằng đủ thứ vui nhộn, nào ô dù, túi xách, áo mưa, hai nhân vật quanh quẩn trong thành phố, và vùng phụ cận, gặp đồ vật, con người: họ thường ngưng, nghỉ ở đủ những thứ hạng những quán, những ba, những nơi chốn công cộng; kết giao với một em điếm có trái tim ấm áp tên là Helen, họ làm thịt một anh cớm; họ mất dần đồ đạc mang theo, và mỗi người mỗi ngả. Ðó là những sự kiện ở bên ngoài trời, tất cả đều được kể một cách thật chính xác, thông minh và duyên dáng, và cảm động, và được xen kẽ bằng vài đoạn miêu tả đẹp tuyệt vời (“Biển thì không xa, nhìn thấy nó, quá một tí những thung lũng phía đông, chân biển nhợt nhạt như tường trời nhợt nhạt”). Nhưng cái cực riêng của cuốn tiểu thuyết, cái mà dân phê bình gọi là bản chất, substance, thì nằm ở trong những cuộc chuyện trò của Mercier và Camier:

Nếu đếch có mẹ gì để nói, thì nói mẹ làm gì. Camier
Chúng ta có điều để nói. Mercier.
Thế thì tại nàm sao chúng ta không thể nói? Camier.
Nhưng chúng ta cố. Mercier

Trong 1 đoạn thần sầu của Nói về Dante, Talking about Dante, Mandelstam viết:
Ðịa ngục, và nhất là Lò Luyện Ngục, vinh danh dáng đi của con người [nhất là cái dáng cao đen, đi nhẹ như đêm vào đời GNV, như đã từng được TCS vinh danh, “Từ vườn khuya bước về, bàn chân ai rất nhẹ, tựa hồn những năm xưa. Borges cũng tán về đoạn này, cũng nhắc tới Lò Luyện Ngục, y chang Mandelstam, qua câu thần sầu, BHD đi trong cái đẹp, như đêm: She walks in beauty, like the night] (1)

GCC mới tập đọc Paul Auster, và cũng chỉ mới đọc mấy bài essays!
Cuốn trên, khoe hàng thôi, chưa đọc! Nhưng "Collected Prose", quá tuyệt!