Lần gặp đầu

Jérôme Lindon

Một bữa, năm 1950, một người bạn, Robert Carlier, biểu tôi, ông phải đọc bản thảo của tay này, một gã Ái nhĩ lan, viết văn bằng tiếng Tây. Hắn tên là Samuel Beckett. Sáu nhà xb đã từ chối. Tôi lúc đó trông coi Nhà xb Nửa Đêm được hai niên. Vài tuần sau, nhà xb nhận được ba bản thảo: Molloy, Malone meurt, L’Innommable, với cái tên tác giả lạ hoắc nhưng bề ngoài quen thuộc.
Chính là từ ngày đó mà tôi biết tôi sẽ là nhà xb, thứ thiệt. C’est de ce jour que j’ai su que serai peut-être un éditeur, je veux dire un vrai éditeur. Ngay dòng đầu – “Tôi ở trong căn phòng của mẹ tôi. Tôi bây giờ sống ở trong căn phòng này. Tôi cũng không biết như thế nào tôi lại sống ở trong căn phòng này” – ngay dòng đầu, cái đẹp rã rời, nát tan, la beauté écrasante, của bản văn đã hớp hồn tôi. Tôi đọc Molloy trong mấy tiếng đồng hồ, như chưa từng đọc 1 cuốn sách….  Một bản thảo chưa từng được in ra, không phải chỉ chưa được in ra mà là bị nhiều nhà xb từ chối. Tôi không làm sao tin nổi.
Bữa hôm sau, tôi nói với bà vợ, Suzanne, phải in liền tù tì ba cuốn, mà tôi lại đếch có tiền. Bà lo chuyện mang hợp đồng đến cho Samuel Beckett ký kết, và mang về cho tôi. Đó là ngày 15 Tháng Chạp 1950. Vài tuần sau, ông ghé văn phòng của tôi. Bà vợ tôi kể lại, ông ra về mặt buồn thiu. Và Suzanne rất ư là ngạc nhiên. Hay là tụi chúng tôi có làm gì ông buồn. Cái hợp đồng in sách đầu tiên của ông có gì làm ông không vừa lòng. Và ông trả lời ngược hẳn, là ông quá mừng, nhưng thật ái ngại, vì cái việc in sách của ông, sẽ làm cho chúng tôi thất bại, nếu không muốn nói, phá sản, que la publication de Molloy allait nous conduire à la faillite.
Cuốn sách ra lò 15 Tháng Ba. Chủ nhà in, 1 tay Alsacien, dân Ky Tô, sợ liên can đến thuần phong mỹ tục, đếch dám để tên nhà in ở cuối cuốn sách.
Vài ngày sau tôi viết thư cho Sam để biểu ông gửi tôi một tấm hình, và 1 truyện ngắn ông hứa gửi cho tờ báo.
Và ông trả lời, thư sau đây:

10.4.51
Cher Monsieur Lindon,
Nhận được thư ông hôm qua. Sướng điên lên về cái món tiền a văng của ông.
Chiều nay đi chụp hình. Ngày mai gửi liền
Tôi nghe nói là Roger Blin đang tính dựng kịch của tôi. Chắc là phải đòi tí tiền còm. Nhưng căng đấy, tôi muốn nói cái việc cho phép dựng kịch của tôi. Hãy đợi Godot. Nhưng ngày mai, chưa đâu. Attendons Godot, mais pas pour demain.
Cái truyện ngắn, phần đầu dưới cái tít La Fuite [Trốn chạy], đã đăng trên Thời Mới, Les Temps Modernes, tùy ông sử dụng….

1. Món tiền tạm ứng, tôi nhớ không lầm, thì là 25 ngàn Phật lăng cũ.
2. Cái kịch ở đây là Trong khi chờ Godot, ở Paris. Những nhà hát từ chối từ lâu, vì kịch đếch có “đàn bà, cộng sản, thầy tu”.
Sau cùng ra mắt tháng Giêng 1953.
*

The best part of a writer's bigraphy is the biography of style.
Nabokov
Cái phần đẹp nhất của tiểu sử một nhà văn là tiểu sử của văn phong.

Tuyệt!

Áp dụng vào trường hợp Gấu Nhà Văn lại càng tuyệt.

Trước 1975, Gấu không được quen Đỗ Long Vân. Có gặp, đúng hai lần. Một, ở Quán Chùa, ông đi cùng một hai người bạn, liền ngay sau bài giới thiệu Gấu viết về 1 cuốn sách của ông mới ra lò, đăng trên trang VHNT của nhật báo quân đội VNCH, Tiền Tuyến.
Gấu có nhắc lại cuộc gặp gỡ này, trong bài tưởng niệm ông, khi nghe tin ông mất, trước đó cũng lâu, ở quê nhà, trên tờ Văn Học của NMG. Bài viết thực sự là cho báo Sóng Văn, nhưng NMG, đọc bản thảo, thú quá, bèn biểu “thằng người làm”, “thằng viết muớn”, thằng “hitman”, ông cho tôi bài này. Ông chủ báo Sóng Văn, biết, bực lắm, nhưng cũng bỏ qua!
Lần thứ nhì, gặp ông, là đi cùng với Joseph Huỳnh Văn tới Đài truyền tin Phú Lâm, nơi ông trực thuộc, khi bị bắt đi lính, như là 1 bình nhì, vì không trưng bằng cấp, tuy là giáo sư Đại Học. Joseph hẹn gặp, để lấy bài Truyện Kiều ABC, của DLV, viết cho tờ Tập San Văn Chương.

Chắc cũng chỉ tình cờ, bữa tá túc nhà bạn Bạn, ông hỏi tôi, Đỗ Long Vân thuộc băng đảng nào trước 1975.
Gấu bèn ngớ ra, và sau đành nói đại, ông hay viết cho tờ Trình Bày, như vậy, chắc thuộc băng “phản chiến”!
Còn ông bạn họa sĩ đang ngồi khoa tay, thì trong 1 lần nhậu, cho biết, có gặp bà xã của Đỗ Long Vân, trong lần triển lãm tranh ở Houston, Texas, và có nhắc tới cuốn Gấu viết về DLV, bà xã của ông bèn đưa ra nhận xét, ông ta có viết, nhưng đâu có viết gì về Đỗ Long Vân!

Đúng như vậy. Gấu không được quen với DLV.
Những bè bạn của ông, viết, mới đúng.
Đinh Cường có lần nhắc tới DLV, ngồi đọc sách, trong khi ông nhậu với mấy đấng bạn khác, hình như thế.
Mới đây, Gấu đọc báo trong nước, 1 tay nào đó, có viết về cái chết, thật là đau lòng của ông, nhưng thôi, bỏ.
VC viết thì cũng khó tin, nhưng quả là những ngày sau 1975 của ông thì thê lương hơn nhiều, so với những ngày cũng thê lương chẳng thua gì, trước 1975.

Đời Gấu Cà Chớn mà chẳng thê luơng sao?
Hà, hà!
Đâu có sao!
Mà có sao thì cũng đếch cần!

Duyên do Gấu viết về bản văn “Vô Kỵ giữa chúng ta” của Đỗ Long Vân:

Gấu về Hà Nội, vớ được nó, tại 1 sạp báo. Từ sạp báo, nhìn qua con hồ, Hồ Gươm, Gấu muờng tượng ra 1 cái tiệm thuốc Tây, hồi Gấu được về Hà Nội học, 1954 còn thấy nó, nghe nói của gia đình DLV. Ông đi Tây học, để về làm chủ tiệm thuốc Tây, nhưng mê văn chương, nhất là mê Simone Weil, thế là bèn tung hê hết. Cái chết của ông, như sau này đọc qua 1 tay nào trong nước viết, nếu đúng như thế, thì chắc cũng là noi gương Simone Weil.

Về lại Canada, Gấu vừa gõ bài viết của DLV, vừa viết ở bên lề bản văn, lập lại trường hợp Đạt Ma Tổ Sư viết Cửu Dương Thần Công, ở bên lề 1 cuốn kinh Phật, vì vậy mà sau này mở ra 1 trường giang hồ gió tanh mưa máu, cùng sự xuất hiện của đủ các thứ môn phái võ học, nào Nga Mi, nào Côn Luân, nào Võ Đang....

Tưởng Niệm Đỗ quân và Joseph Huỳnh Văn

Đỗ Long Vân mất tại quê nhà tháng Tám năm 1997. Người viết chỉ được biết, nhân đọc mục thư tín trao đổi với bạn đọc của một tạp chí văn học ở hải ngoại.

Và sau đó có viết vài dòng về ông, như một tưởng niệm muộn, và mượn ngay tên bài viết của ông làm của mình. Cả bài viết của ông, sau bao tai biến, chỉ còn lại một cái tên trong trí nhớ người viết. Gửi theo ông rồi, mới quên điều tính hỏi: Vô Kỵ là ai, mà ở giữa chúng ta?

***

"Mỗi một bài viết bạn đang đọc…", bạn đọc hãy coi những dòng sau đây, như là một bài viết bên lề, vẫn như một lời tưởng niệm muộn, gửi theo người đã khuất.

***

Chết là hết, như người Việt thường nói. Nhưng Volkov, trong bài viết tưởng niệm thi sĩ Joseph Brodsky, "Con sói cô đơn của thơ ca", đã trích dẫn câu thơ của nữ sĩ Akhmatova, "Khi một người đàn ông chết, những bức chân dung của người đó thay đổi", và đưa ra nhận xét, "có chút chi lạnh lẽo ở hai dòng thơ này". Theo ông, thường ra, khi được tin một người bạn mất, và được trao công việc lọc lựa những bức chân dung, ông nhận thấy có những thay đổi thật tế vi, đôi khi gây kinh ngạc, từ nét mặt người quá vãng. Như thể thần chết vạch giùm cho chúng ta thấy một ý nghĩa, một viễn tượng nào đó, ở nơi người chết, chỉ sau khi đã phán bảo: người này chết rồi. Những giai thoại-sau cái chết (the posthumous legend) càng mạnh, hậu quả của chúng càng xáo trộn, ở nơi những bức chân dung đó. Và theo Volkov, chuyện như vậy đã không xẩy ra, trong trường hợp của Joseph Brodsky. Sau khi ông mất vì bịnh tim vào ngày 28 tháng Giêng năm 1996 ở New York City, giai thoại về ông khi còn sống nhập hẳn vào những bức hình của ông, qua đó, là thời niên thiếu nổi loạn trong một thành phố bị vây hãm, cuộc vây hãm 900 ngày, dài nhất trong lịch sử cận đại, chưa kịp hồi phục bị giáng thêm đòn thanh trừng thời kỳ Stalin, rồi tới bản án theo kiểu Kafka của nhà nước Xô viết…

Người viết đã có lần giới thiệu bài tưởng niệm Joseph Brodsky, của T. Tolstaya, rồi nhân đó, tưởng niệm một nhà thơ Việt. Một người quen đã bực mình, tại sao lại để hai nhà thơ kế nhau như thế? Brodsky thì ai cũng biết, nhà thơ bạn anh, đâu có ai biết đến mà chơi cái trò ăn theo!

Tôi thật sự ngạc nhiên, khi bị hỏi như vậy, lần đó.

Trong bài viết của Tolstaya có nhắc tới một người thợ mộc ở Moscow, nhân được phỏng vấn, đã trả lời: Tôi chỉ mong có một cuộc sống riêng tư. Như Joseph Brodsky!

Anh bạn nhà thơ của người viết sau 1975 đã làm nghề thợ mộc. Trước đó anh làm nghề dạy học. Anh khoe, tìm thấy những vân gỗ y hệt những vần thơ!
Cái ông thợ mộc chẳng ai biết đến đó lại mong có một cuộc đời rất riêng tư của một nhà thơ được giải Nobel văn chương!

Cái ông thợ mộc bạn tôi, giả sử như gặp nhà thơ Nga ở cái thế giới nào đó, có thể sẽ là hai người bạn thân. Tôi thực sự mong mỏi như vậy. Và tôi còn tin rằng Joseph Brodsky sẽ thèm thuồng cái số phận của anh bạn thơ của tôi, ở trong cái thế giới cả hai đã cùng từ bỏ.

Nhà thơ Nga bị nhà nước Nga tống xuất, xin xỏ mãi để được ở lại, mà không được. Bạn tôi cứ tà tà ở lại, chẳng ai đuổi, và cũng chẳng thèm đi! Bạn tôi làm thợ mộc, nhà thơ Nga phải làm nghề mổ tử thi. Ông tự hào về nghề đó, và xấu hổ khi phải bỏ nghề. Anh bạn nhà thơ của tôi tự hào là một anh thợ mộc, và anh tìm thấy thơ ở đó, khi không còn có thể làm thơ được nữa.

Thử hỏi Brodsky có tìm thấy thơ từ những xác chết hay không?

Anh bạn nhà thơ của tôi, là bạn thân của Đỗ Long Vân.

Tôi viết bài tưởng niệm Đỗ quân cũng trong ước vọng đó: được có một cuộc đời riêng tư như Đỗ quân.

Bởi vì cái cuộc đời riêng tư đó thật là hiển hách vô cùng, đối với đám tụi tôi. Đám chúng tôi, khi đi trình diện nhập ngũ, trưng đủ thứ bằng cấp, để được đi học sĩ quan (bằng tú tài), để được biệt phái về một đơn vị không tác chiến (bằng chuyên môn)…

Đỗ quân, tuy bằng cấp đầy mình, đã từng du học Paris, giáo sư đại học, đi trình diện như một cái bang chẳng có một túi nào!

Sĩ quan, binh lính miền nam trước 1975 thường mặc quân phục bó sát người. Kỷ niệm của tôi về Đỗ quân, trong lần tình cờ đi cùng anh bạn thi sĩ Joseph Huỳnh Văn ghé thăm ông tại Đài Truyền Tin Phú Lâm, là một anh lính trong bộ quần áo nhà binh rộng thùng thình, tươi cười, thoải mái. Tôi có cảm tưởng ông thoải mái hơn cả lần đầu gặp tại quán Cái Chùa, đường Tự Do.

Trích Vô Kỵ giữa chúng ta

Vô Kỵ Giữa Chúng Ta
Tribute to DLV

Đỗ Long Vân, tác giả Truyện Kiều ABC, Vô Kỵ Giữa Chúng Ta, Nguồn Nước Ẩn Trong Thơ Hồ Xuân Hương... đã mất tháng Tám năm vừa qua (1997), tại quê nhà. Người biết chỉ được tin, qua mấy dòng nhắn tin, trong mục thư tín, trên tạp chí Văn Học, số tháng Ba, 1998.

Ngay từ trước 1975, ông đã sống một cuộc sống lặng lẽ, "từ chối" mọi đặc quyền, nếu có thể gọi đây là một đặc quyền mà chế độ Miền Nam dành cho những người có bằng cấp: được đi học trường sĩ quan Thủ Đức. Khi bị gọi động viên, ông đã trình diện như là "lính trơn", nghĩa là chẳng trưng ra những bằng cấp, chẳng nhớ gì (?) tới những năm tháng du học Paris. Bạn với một số bạn lặng lẽ: Joseph Huỳnh Văn, Phạm Kiều Tùng, hình như có cả Nguyễn Tử Lộc, và đứa em út trong bọn, Nguyễn Đạt (gọi là em út, vì nhà thơ này là em ruột Nguyễn Nhật Duật), nghĩa là hầu hết anh em trong nhóm Tập San Văn Chương. Khi cả bọn xúm nhau làm tờ báo, chỉ có Joseph Huỳnh Văn,"Tổng Thư Ký" tòa soạn, mới đủ tư cách mang "cẩm nang võ công của Trương Tam Phong, tổ sư phái Võ Đang", nói nôm na, những bài Cầm Dương Xanh của anh, tới "Thiếu Lâm Tự", Bắc Đẩu Võ Lâm, để đổi lấy một cách đọc bí kíp/văn bản: Hãy đọc ở độ thấp nhất, mức độ ABC, của nó.

Tôi chỉ còn giữ được một kỷ niệm về Đỗ quân, về Nguồn Nước Ẩn, khi cuốn sách được xuất bản, thời gian tôi đang phụ trách trang Văn Học Nghệ Thuật cho một nhật báo. Bèn viết bài giới thiệu.

Phải nói rõ một điều: Đỗ Long Vân, cũng như tôi, và nhiều người khác nữa, đều có chung một số ông thầy. Và cái trường phái võ học/văn chương đang thịnh hành hồi đó là cơ cấu luận, với những đại gia như Roland Barthes, Claude Lévi-Strauss... Khi đọc Nguồn Nước Ẩn, trí óc tôi còn tràn ngập những hình ảnh, những chiêu thức phê bình văn chương, thí dụ như, phê bình là siêu-ngôn ngữ, phê bình là một bản văn (choàng, cover) trên một bản văn, là sáng tạo của sáng tạo... Nói tóm lại, tôi không đọc tác phẩm của Đỗ quân, mà chỉ lo ca tụng nguồn võ công đã sản xuất ra một chiêu thức kỳ tuyệt như thế.

Vẫn là câu chuyện Cửu Dương Chân Kinh, của Thiếu Lâm, và võ công của Trương Tam Phong, tổ sư Võ Đang. Tuy thoát thai từ Cửu Dương Thần Công, nhưng Miên Chưởng, Thái Cực Quyền/Kiếm... là hoàn toàn do Trương Tam Phong tổ sư sáng tạo ra. Theo nghĩa đó, Cửu Dương thần công chỉ đạt tới mức siêu việt của nó, qua nhân vật Vô Kỵ, người mang trong mình tất cả những võ công chính tà: Cửu Dương/Càn Khôn Đại Nã Di. Nếu không có Trương Tam Phong, không có Cửu Dương Công, bởi vì nó sẽ mục nát trong Tàng Kinh Các, hay mãi mãi "ở trong dầu", tức là trong bụng một con vượn.
Đây một chân lý văn chương/võ học, theo ý nghĩa của Borges, khi ông viết về Kafka: mỗi nhà văn phải sáng tạo ra những tiền thân của riêng người đó.
Bản thân Borges ảnh hưởng nặng nề Kafka, nhưng giữa những ngụ ngôn của ông, và của Kafka là một khoảng cách vời vợi.

Buổi sáng đó, Đỗ quân rời núi, tới chùa (quán Cái Chùa, ở đường Tự Do, Sài-gòn); khi một người nào đó, cùng ngồi bàn, nhắc tới bài điểm sách, và cho rằng, đây là những lời khen tác giả Nguồn Nước Ẩn, ông nhìn tôi, cười: Bạn ơi, bạn đâu có khen tôi, mà là khen Roland Barthes.

Tatyana Tolstaya, trong một bài tưởng niệm nhà thơ Joseph Brodsky, có nhắc đến một cổ tục của người dân Nga, khi trong nhà có người ra đi, họ lấy khăn phủ kín những tấm gương, sợ người thân còn nấn ná bịn rịn, sẽ đau lòng không còn nhìn thấy bóng mình ở trong đó; bà tự hỏi: làm sao phủ kín những con đuờng, những sông, những núi... nhà thơ vẫn thường soi bóng mình lên đó?
Chúng ta quá cách xa, những con đường, những sông, những núi, quá cách xa con người Đỗ Long Vân, khi ông còn cũng như khi ông đã mất. Qua một người quen, tôi được biết, những ngày sau 1975, ông sống lặng lẽ tại một căn hộ ở đường Hồ Biểu Chánh, đọc, phần lớn là khoa học giả tưởng, dịch bộ "Những Hệ Thống Mỹ Học" của Alain. Khi người bạn ngỏ ý mang đi, ra ngoài này in, ông ngẫm nghĩ rồi lắc đầu: Thôi để cho PKT ở đây, lo việc này giùm tôi....
NQT