Thơ | Nội cỏ của thiên đường | Album | Passage Eden | Chuyện văn | Dịch thuật | Dịch ngắn | Đọc sách | Độc giả sáng tác | Giới thiệu | Góc Sài gòn | Góc Hà nội | Góc Thảo Trường
 Lý thuyết phê bình | Tác giả Việt | Tác giả ngoại | Tác giả & Tác phẩm | Tạp ghi | Text  Scan | Tin văn vắn | Thời sự văn học | Thư tín | Phỏng vấn | Phỏng vấn dởm | Phỏng vấn ngắn
| Giai thoại | Potin | | Nhật ký Tin Văn | Linh tinh | Thống kê | Viết ngắn | Tưởng niệm |  Tiểu thuyết | Sáng tác | Sách mới xuất bản | Gấu nhà văn

Lukacs phán:
Độc giả đọc Một ngày là cảm thấy đây là biểu tượng cho mọi ngày của thời kỳ Stalin. Tuy nhiên, không có một tí dấu vết của chủ nghĩa biểu tượng trong cách miêu tả của Solz. Ông trình ra một ngày của tên tù Ivan như một lát hiện thực, a guenine, realistic slice of life, qua đó, không một chi tiết bị khái quát quá để có mùi biểu tượng. Nói rõ hơn, số phận của hàng triệu triệu con người được nén lại vào trong một lát mỏng này

Either way, the enormous tension between those who had been "there" and those who had stayed home could not remain confined in bedrooms and locked behind doors forever. Those responsible for what had happened were still alive. Finally, at the Twenty-second Party Congress in October 1961, Khrushchev, now fighting for influence within the Party, began naming them. He announced that Molotov, Kaganovich, Voroshilov, and Malenkov were all "guilty of illegal mass repressions against many Party, Soviet, military and Komsomol officials and bear direct responsibility for their physical destruction." More ominously, he also hinted darkly at the "documents in our possession" which would prove this guilt.

Yet Khrushchev did not, in the end, publish any such documents in the course of his struggle against the Stalinists who opposed his reforms. Perhaps he was not really powerful enough to do so--or perhaps such documents would have revealed his own role in Stalinist repressions as well. Instead, Khrushchev deployed a new tactic: he widened the public discussion of Stalinism even further, broadening it beyond internal Party debates-spreading it to the literary world. Although Khrushchev probably was not much interested in Soviet poets and novelists for their own sake, he had seen, by the early 1960s, that they could playa role in his bid for power. Slowly, vanished names began to reappear in official publications, without explanation of why they had gone and why they were being allowed back. Characters hitherto unacceptable in Soviet fiction-greedy bureaucrats, returning camp inmates-began to appear in published novels.
Khrushchev saw that such publications could conduct his propaganda for him: literary writers could discredit his enemies by tarring them with the cri!lles of the past. That, at any rate, appears to have been the reasoning behind his decision to allow the publication of Alexander Solzhenitsyn's One Day in the Life of Ivan Denisovich, the most famous of all Gulag novels.

For his literary significance, as well as for the role he played in publicizing the existence of the Gulag in the West, Alexander Solzhenitsyn would cerrtainly deserve special mention in any history of the Soviet camp system. But his brief career as a famous, widely published, "official" Soviet author is also worth telling because it marks an important moment of transition. When Ivan Denisovich first appeared in print, in 1962, the Thaw was at its height, political prisoners were few, and the Gulag seemed a thing of the past. By the summer of 1965, when a Party journal described Ivan Denisovich as "an undoubtedly controversial work, both ideologically and artistically," Khrushchev had been ousted, the backlash had begun, and the number of political prisoners was rising with ominous speed. By 1974, when The Gulag Archipelago - Solzhenitsyn's massive, three-volume history of the camp system - had appeared in English, Solzhenitsyn had been expelled from the country, and his books could only be published abroad. The institution of the Soviet prison camp had been firmly reestablished, and the dissident movement was in full swing.

Solzhenitsyn's prison career had begun in a manner typical for zeks of his generation. After entering officers' training school in 1941, he fought across the western front throughout the autumn and winter of 1943, penned some poorly disguised criticism of Stalin in a letter to a friend in 1945 - and was arrested soon after. Hitherto a more or less true communist believer, the young officer was stunned by the brutality and crudity with which he was treated. Later, he would be even more shocked by the harsh treatment meted out to Red Army soldiers who had fallen into Nazi captivity. These, he felt, were men who should have returned home as heroes.
His subsequent camp career was perhaps slightly less than typical, only because - thanks to some undergraduate math and physics - he served some of his time in a sharashka, an experience he later recorded in his novel The First Circle. Other than that, it is fair to say that he served in a series of unremarkable lagpunkts, including one in Moscow, and one in a special camp complex in Karaganda. He was also an unremarkable prisoner. He flirted with the authorities, served as an informer before seeing the light, and wound up working as a bricklayer. Bricklaying was the career he later gave to Ivan Denisovich, the zek "Everyman" who was the hero of his first novel. After his release, he went to teach at a school in Ryazan, and began to write about his experiences. That too was not unusual: the many hundreds of Gulag memoirs that have been published since the 1980s are ample testimony to the eloquence and talent of Soviet ex-prisoners, many of whom wrote in secret for years. What made Solzhenitsyn truly unique, in the end, was the simple fact that his work appeared in print, in the Soviet Union, while Khrushchev was still in power.
*
Đoạn trên, trích Gulag a history, được coi như ấn bản chung quyết về Gulag, được Pulitzer Prize, của Anne Applebaum, cho thấy, Solz đã từng ve vãn quản giáo, làm ăng ten trước khi nhìn ra con đường của mình. Cuộc đời của ông cho thấy, không thể coi ông là một nhà trí thức Cộng Sản của châu Âu được, để mà so sánh với Trùm Karadzic.
*
Điều làm cho Solz thực sự trở thành số một, độc nhất, là sự kiện đơn giản tác phẩm của ông được xuất bản, ở Liên Xô, khi Khrushchev đang toàn quyền lực.
Applebaum

Nhận xét về Một ngày, như trên, không đúng, bởi vì Applebaum không phải là một nhà văn. Bà không hiểu gì về thể loại văn học có tên là truyện ngắn, nhất là những truyện ngắn ở vào những thời điểm nóng bỏng nhất của lịch sử. Một khi nó xuất hiện, là có biến chuyển, một thứ chim báo bão.

Khi viết về NHT, Gấu đã nhận ra sự liên hệ giữa Tướng về hưu và Một Ngày, cũng như Lukacs nhận ra sự liên hệ giữa Một ngày và Typhoon của Conrad, hay Ngư ông và Biển cả của Hemingway.

Tuy nhiên, có lẽ phải đọc Tướng về hưu song song với Bếp Lửa, một ở đầu, một ở cuối cuộc chiến, một Not-Yet và một No-Longer, theo cách nhìn của Lukacs. Ở giữa hai truyện ngắn đó, là truyện Dọc Đường. Truyện ngắn này, lại là một Not-Yet, mở ra cuộc Exodus Vượt Biển của người Việt tị nạn: Hình ảnh người đàn ông lỡ độ đường đứng trơ vơ giữa cuộc chiến, với bọc quần áo tiên đoán số phận người vượt biển đi những ngày sau dead line, chẳng nước nào nhận!
*
Nhận xét về truyện ngắn, và vai trò “Not Yet  & No Longer” của nó trong lịch sử văn học, của Lukacs, ghê thật, nhưng chưa ghê bằng nhận xét của Brodsky về thơ, khi ông đọc Akkhmatova:
At certain periods of history it is only poetry that is capable of dealing with reality by condensing it into something graspable, something that otherwise couldn't be retained by the mind. In that sense, the whole nation took up the pen name of Akhmatova - which explain her popularity and which, more importantly enable her to speak for the nation as well as to tell it something it didn't know. She was, essentially, a poet of humanities: cherished, strained, severed. She showed these solutions first through the prism of the individual heart then through the prism of history, such as it was. This is about as much as one gets in the way of optics any way:

Ở một giai đoạn nào đó của lịch sử, chỉ thơ mới hách xì xằng, mới bảnh tỏng, bởi vì chỉ có nó mới dám đương đầu với thực tại, bằng cách nén nó lại, thành một cái gì được ôm gọn vào trong lòng bàn tay, một điều gì đó mà cái đầu chịu thua không làm sao cất giữ được.

Điều Brodsky nói về thơ, Gấu lại nhận ra, khi áp dụng nó vào nhạc sến, những ngày tù Phạm Văn Cội, [Củ Chi], Đỗ Hòa, [Nhà Bè], và phát giác ra một điều, cái hồn của văn chương Miền Nam là ở trong một vài câu, một vài hình ảnh của nhạc sến! 

Ngoài kia súng nổ đốt lửa đêm đen tầm đạn thay tiếng em!
Tuyệt, tuyệt! 

Khi Gấu viết được những dòng sau đây, nhờ những ngày Mậu Thân và những trái hoả tiễn của VC, đã nghĩ là "tuyệt bút", nhưng thua xa câu nhạc sến trên, vì cách viết của Gấu rõ ra là, "dụng công" quá, "cực" quá [tour de force], trong khi lời nhạc mới đơn giản làm sao.

Những ngày Mậu Thân căng thẳng, Đại Học đóng cửa, cô bạn về quê, nỗi nhớ bám riết vào da thịt thay cho cơn bàng hoàng khi cận kề cái chết theo từng cơn hấp hối của thành phố cùng với tiếng hỏa tiễn réo ngang đầu. Trong những giờ phút lặng câm nhìn bóng mình run rẩy cùng với những thảm bom B52 rải chung quanh thành phố, trong lúc cảm thấy còn sống sót, vẫn thường tự hỏi, phải yêu thương cô bạn một cách thánh thiện, nghĩa là, một cách bình thường, giản dị như thế nào cho cân xứng với cuộc sống thảm thương như vậy...
Cõi Khác
*
Tản mạn xung quanh Tuổi Hai Mươi Yếu Dấu
Có lần, tôi đọc một bài viết, tác giả của nó tỏ ra rất là thất vọng về thần tượng của mình, là ông, NHT.
Thành thực mà nói, tôi mừng cho cả hai, tác giả và độc giả.
Có vẻ như tôi đã chờ một bài viết như thế.
Liệu không có bài Giã Từ Thần Tượng đó, ông sẽ còn phải đeo gánh nặng “thần tượng” tới khi nào?
Phải chăng nhờ vậy mà có Tuổi Hai Mươi Yêu Dấu?
Phản ứng về nó cho thấy, tác phẩm/tác giả có thay đổi, nhưng độc giả/cách đọc chưa thay đổi.
Nói chung, có vẻ như mọi người đều thất vọng về NHT, trừ… tôi ra!
Hình như tôi đoán trước được, một NHT như thế.

Tôi lấy thí dụ, nhận xét mới đây, của Dương Tường:
DT: Tôi cũng đồng ý với quan điểm của anh Nguyên Ngọc. Nhà văn chúng ta... dốt quá. Không chịu học, không chịu đọc, lại mang cái bệnh "ếch ngồi đáy giếng", mới "nho nhoe" lên một tý cứ tưởng mình nhất thế giới. Nguyễn Huy Thiệp khi mới bật lên cũng tưởng mình nhất thế giới, thực ra cỡ như Thiệp ở Ðức, Mỹ, Nhật, Pháp... cũng có thể... vơ hàng tá!
[Trích Talawas]. 

Nhà văn chúng ta... dốt quá thì đúng quá rồi. Nhưng cái chuyện viết hay hay không hay, nhất là ở những người viết truyện ngắn, theo tôi, không liên quan nhiều tới.. tri thức. Cần một con mắt quan sát, cần một tấm lòng - cần nhất là một tấm lòng - là đủ.
G. Lukacs, trong “Solzhenitsyn: Một Ngày Trong Đời Ivan Denisovich” (1969) [William David Graf, dịch từ tiếng Đức, nhà xb The MIT Press, Cambridge, Mass 1971] viết:
Liên hệ mỹ học giữa truyện ngắn [novella] và truyện dài [tiểu thuyết, novel] thường được phân tích, nghiên cứu. Ít, là nối kết lịch sử và liên hệ nội tại giữa hai thể loại, trong cuộc phát triển văn học [their historical connection and their interrelationship throughout the course of literary development]. Tuy nhiên, đây là một vấn đề rất thú vị, bổ ích, nó chiếu sáng tình hình văn học hiện thời [the present-day situation]. Tôi [Lukacs] đang nghĩ tới sự kiện, truyện ngắn [novella] thường xuất hiện hoặc, như là một con chim báo bão [nguyên văn: tiền thân, precursor] cho sự ra đời của hùng ca, sử thi, hay những hình thức bi kịch lớn, hoặc như là đội quân hậu vệ [rearguard], một cách viết ở tận cùng một giai đoạn. Nói cách khác, hoặc nó xuất hiện như là một Sẽ Có, [a Not-Yet, Nochnicht], hay một Không Còn Nữa [a No-Longer, Nichtmerhr].

Áp dụng nhận xét trên vào Một Ngày...  của Solz., Lukacs viết: Với một chút dè dặt, người ta có thể nói, thể loại giả tưởng cận và đương thời đã từ bỏ truyện dài để cố thủ ở trong truyện ngắn, trong toan tính cung cấp, cái gọi là bằng chứng, về một cách thế đạo đức của con người.
[With this reservation, one can say of contemporary and near-contemporary fiction that it often withdraws from the novel into the novella, in its attempt to provide proof of man’s moral stature.…..]

“Không phát hiện quá khứ thì sẽ không khám phá hiện tại. Một Ngày Trong Đời Ivan Denisovich của Solzhenitsyn là một khai mở ý nghĩa cho tiến trình lại khám phá ra cái tôi, cái ngã, the self, ở trong văn chương, trong hiện tại xã hội chủ nghĩa.” [Lukacs].

Truyện ngắn của NHT có gì tương tự với Một Ngày Trong Đời Ivan Denisovich của Solzhenisyn. Nó báo hiệu sự suy tàn của một chế độ, sự tận cùng của một thời kỳ [a termination at the end of a period, a No-Longer], và đồng thời nó đăng quang con người, như một cá nhân [lại khám phá ra một cái tôi, thí dụ như của NHT, của Bùi Ngọc Tấn, và nhất là, của Nguyễn Chí Thiện, một cái tôi như là tôi dám tự chọn cho tôi: nhà thơ ngục sĩ đời đời!

Hay như Nguyên Ngọc nhận xét về Nỗi Buồn Chiến Tranh, cùng trong bài viết trích Talawas nêu trên, của Bảo Ninh, có thể áp dụng cho NHT: 

"Theo tôi, nói một cách thật nghiêm khắc, từ Nỗi buồn chiến tranh, chúng ta mới thật sự có tiểu thuyết hiện đại. Trước đấy, về cơ bản là sử thi, tức chiến tranh được soi nhìn bằng cái nhìn của cộng đồng, từ góc độ của dân tộc mà nhìn cuộc chiến tranh (Ðất nước đứng lên của tôi cũng vậy thôi). Ðến Bảo Ninh thì khác hẳn, lần đầu tiên chiến tranh được soi nhìn qua số phận của một cá nhân. Như vậy không hề có nghĩa là cái nhìn sau chống lại cái nhìn trước, nhưng đã là một cái nhìn khác hẳn. Ðiều này làm thay đổi hẳn ngôn ngữ của tiểu thuyết, từ độc thoại chuyển sang đối thoại, tức một giai đoạn mới trong tư duy tiểu thuyết." 

Tuy nhiên, thật khó mà đồng ý với nhận định, "không hề có nghĩa cái nhìn sau chống lại cái nhìn trước". Cái nhìn sau quyết liệt loại trừ cái nhìn trước, hay nói rõ hơn: cái nhìn trước là... bố láo! Cái nhìn sau mới là cái nhìn đích thật về cuộc chiến tưởng như là... thần thánh, nhưng thật sự chỉ là nồi da sáo thịt! 

Sự xuất hiện của NHT, hay của Bảo Ninh, là rất đặc biệt, và cần thiết, và thật khó mà nói rằng, "thực ra cỡ như Thiệp ở Đức, Mỹ, Nhật, Pháp... cũng có thể... vơ hàng tá".
Ở Đức, có, vào thời kỳ hậu chiến, với những nhà văn thí dụ như một Boll, nhưng ngược lại với Thiệp, họ nhục cái nhục thua trận, cái nhục Nazi, chứ không như Thiệp, nhục cái nhục thắng trận!

Ở Nga, có, như một Solzhenitsyn, khi ông tố cáo, và cùng lúc tiên đoán sự cáo chung, của Gulag. 

Cái nhìn trước là..."bố láo"..., G. Lukacs lịch sự hơn, khi dùng từ "minh họa". Ông viết, trò ma nớp thô bạo quá khứ chỉ là một sắc thái của trò ma nớp mọi hình tượng, hoàn cảnh, số mệnh, viễn tượng..  etc, nói ngắn gọn, đây là những tác phẩm của "văn chương minh họa" ["illustrating literature" - "Đất nước đứng lên" của tôi thì cũng như vậy, lập lại lời Nguyên Ngọc].

Áp dụng vào NHT và Bảo Ninh, chúng ta có thể nói rằng, không có NHT, sẽ không có những tác phẩm sau đó, thí dụ Cơ Hội Của Chúa, của Nguyễn Việt Hà. Nhân vật chính trong Chuyện Kể Năm Hai Ngàn, sở dĩ dám nhận mình là nhà văn, là bởi vì có người tên là NHT dám viết những truyện ngắn, thí dụ như Tướng Về Hưu. Đây mới chính là hồi chuông báo tử cho một nền văn chương minh họa, mà Nguyễn Minh Châu đã  từng mơ tưởng, ông sẽ là người đọc lời ai điếu.

[Chúng ta tự hỏi tại sao Nguyên Ngọc không thể nói "không" với cái nhìn trước đó, của lớp  người như ông, những người đã từng đặt niềm tin vào "cái nhìn cộng đồng" - đây là từ mới, để chỉ "tứ" cũ, cái nhìn của Đảng? Câu trả lời, dễ nhất, là ông không thể nói khác, và nhờ người khác, thí dụ như tôi, nói giùm. Câu trả lời thứ nhì, là của Lukacs, trong  bài viết "Chủ nghĩa Bôn sê vích như là vấn đề đạo hạnh" [bản tiếng Anh in trong The Lukacs Reader, do Arpad Kadarkay biên tập, nhà xb Blackwell, Oxford UK & Cambridge USA, 1995], qua đó, ông cho rằng: Quyền lực mê hồn [fascinating power] của chủ nghĩa Bôn sê vích, là nó giải phóng chúng ta ra khỏi tình trạng nhập nhằng giữa thiện và ác, xấu và tốt... Bởi vì, với những người Bôn sê vích, là giả dụ mang tính siêu hình này: cái tốt có thể phát sinh, được hoàn thành, từ cái xấu, bằng những phương tiện ma quỉ, và tự do có thể phát sinh từ bạo tàn, bạo quyền, bạo chúa..., và không hề có sự sửa sai đối với họ. Nếu có, là vì nhu cầu nhất thời, phải...  bịa đặt ra. Chính vì thế mà Nguyên Ngọc khẳng định, "không hề có nghĩa, cái nhìn sau chống lại cái nhìn trước". Nhờ cái nhìn "cộng đồng" trước, mà có cái nhìn "cá nhân" sau.]
Tuổi Bụi