Trong lời mở ra cuốn tiểu sử Solzhenitsyn, D.M. Thomas nhớ lại cảnh tượng, ngồi uống vodka với một tay mật vụ, cựu đại tá KGB, đã về hưu, và được nhà nước ban cho nhiệm vụ 'đánh bóng' hình ảnh đất mẹ, ở hải ngoại.
Cả hai ngồi tại khách sạn Helsinki, nhìn ra biển đóng băng phía bên ngoài. Khi được hỏi, ông nghĩ sao về một hình ảnh mở ra cuộc cách mạng Nga.
"Hình ảnh nào ư?", ông ta gật gù, nhìn ra Vịnh Phần Lan.
Vài tuần trước đó, con tầu phà Estonia đã chìm ở ngoài đó, đem theo cùng với nó hàng ngàn người. "Crắc" một cách, rồi cứ thế chìm xuống, nhẹ nhàng, êm ru bà rù. Cả hai cùng đồng ý, đó là hình ảnh tuyệt vời, để diễn tả sự tận cùng của Chủ Nghĩa Cộng Sản.
Nhưng hình ảnh khởi đầu?
Với Cách Mạng Nga, Gấu sẽ kể ra sau, về hình ảnh mở đầu của nó.
Sự cứu rỗi cuối cùng
Hình ảnh mở ra Cách Mạng Nga chính là cái chết của Rasputin, qua bình chọn của tay cựu mật vụ KGB.
Hình ảnh mở ra Cuộc Cách Mạng Mùa Thu, của dân Mít, có lần Gấu đề nghị, là cái chết của Đỗ Đức Phin, dưới tay nhà thơ, nhạc sĩ, kiêm đao phủ thủ Văn Cao.
Và Thiên Thai bặt tiếng kể từ sau đó.
*
Đọc NQL, Gấu nhớ đến Koestler, và “thương hiệu”, "cái giống phải đạo, political libido", mà Patrick McGrath ban cho ông.Thay vì viết dưới sợi chỉ đỏ xuyên suốt, thì NQL viết, dưới sự dẫn bảo của cái libido.
Như ông nói, một ngày mà không nói tục thì nhạt miệng lắm!
Trên tờ TLS, số đề ngày 27 June, 2008, một độc giả trả lời bài viết về Koestler trên TLS, số June 6, đồng ý với Patrick McGrath, K.quả đúng là một nhà văn không giả tưởng, số 1 của thế kỷ 20, one of the finest non-fiction writers of the 20th century, tuy nhiên, ông chê, “political libido” làm méo mó hầu hết những cuốn tiểu thuyết của K, luôn cả đánh giá của Grath, “K bị mắc bẫy ở trong cái vai trò nhà văn chống Cộng”, [that K remains trapped in the limited role of the anti-Communist writer].
*
Biến đau thương thành hành động!
Tuyệt!
Mỗi lần nghe mấy từ này, trong thời kỳ chiến tranh, là Gấu sợ đến teo chim, chẳng làm sao hành động được nữa!
*
Nhưng libido ở đây, với những nhân vật của NQL, cộng với nỗi teo chim của Gấu ngày nào, lạ làm sao, lại là khí giới để chống lại quyền lực toàn trị!
Theo Mishra, những độc giả của Kundera rất dễ nhận ra Ma Jian. Những nhân vật của ông, trong Bắc Kinh Hôn Thụy, (1) luôn sử dụng sexual love, như là một thuốc trị nọc độc Cộng sản, an antidote to totalitarian control. 

(1) Hôn Thuỵ, là chữ của Tô Thuỳ Yên, dịch từ Coma, khi dịch Malraux.  TTT có lần dùng từ này, khi nhận được tin MT đi thoát.
Đầu năm 78, ở Lao Kay lần đầu tiên nhận được thơ nhà, biết tin anh đi xa. (Vợ tôi viết: “Bố nuôi của Thái về quê ngoại sống, không ở Sàigòn nữa”) tôi như người chợt tỉnh sau giấc hôn thuỵ. Bài Nhớ Thi  Sĩ viết vào lúc ấy đề tặng một thi sĩ đã mất và gửi Anh, một thi sĩ lưu lạc khi chúng tôi nghĩ chắc không còn ngày gặp lại. Trong những lời thơ vẳng trong tôi bấy giờ có cả lời thơ của anh.
*
Nhưng, Kafka mới là người đầu tiên sử dụng thứ antidote này, như Kundera chỉ cho chúng ta thấy. Giống như những chi tiết thơ, trong một cõi không thơ, cứ có dịp là nhân vật của K lại vồ ngay lấy, để chạy trốn thế giới toàn trị.
Tôi đứng trước ổ nhện như đứng trước ngôi nhà của người tình thân thương, (Je passai devant le bordel comme devant la maison de la bien-aimée, nhật ký, 1910, đã bị Brod kiểm duyệt.)

Nguyễn Tôn Hiệt
Từ chủ nghĩa tư bản đến... chủ nghĩa tư bản

Năm 1989, lúc khối cộng sản Xô-viết và Đông Âu bắt đầu sụp đổ, có một câu nói “ngoài luồng” được truyền miệng khắp nơi. Có người cho rằng câu ấy xuất phát từ Mát-xcơ-va, kẻ lại nói câu ấy đến từ Hungary, hay Ba-lan, v.v... Thậm chí, có người còn nói câu ấy là của Lech Walesa. Việc xác định xuất xứ của câu ấy có lẽ không quan trọng bằng nội dung của nó.

Câu này có vài dị bản, nhưng nhìn chung có cùng một ý:
- Chủ nghĩa cộng sản là con đường dài nhất đi từ chủ nghĩa tư bản đến chủ nghĩa tư bản.
- Chủ nghĩa cộng sản là con đường dài nhất và đau đớn nhất đi từ chủ nghĩa tư bản đến chủ nghĩa tư bản.
- Chủ nghĩa xã hội là con đường dài nhất đi từ chủ nghĩa tư bản đến chủ nghĩa tư bản.
- Chủ nghĩa xã hội là con đường dài nhất và đau đớn nhất đi từ chủ nghĩa tư bản đến chủ nghĩa tư bản.
talawas
*

Câu trên, của Todorov, trong Kẻ Bán Xới. Gấu đã  trích dẫn trong bài viết  về Todorov.

Ralkolnikov, trong Tội ác và Trừng phạt (Dostoevsky), chủ trương tội ác cần thiết, nhưng khi giết bà già cầm đồ, anh nhận ra sự thực, "tôi đang xả những nhát búa lên chính tôi..."
Bạn của Todorov đã từng than thở với ông, ông ta thấy mình như một nhân vật giả tưởng, trong một truyện ngắn của Maupassant: Người đàn bà mức thu nhập khiêm tốn, mượn bà bạn giầu chuỗi hạt để đi dự đám cưới, không may để mất. Bà ta đã vay mượn một số tiền lớn, mua một chuỗi hạt tương tự, và sau đó kéo cày trả nợ. Khi đã xác xơ, già cằn, gặp lại bạn cũ, bà hãnh diện kể lại câu chuyện..." Tội nghiệp bạn quá, xâu chuỗi của tôi hồi đó là đồ dởm".

Maupassant vẫn bị chê là viết chuyện "cường điệu", biến đời sống thành phường tuồng. Cùng với sự sụp đổ của chủ nghĩa CS, đây là lúc "thanh toán quá khứ". Khi mà người ta còn thấy trước mặt, một sức mạnh không làm sao tránh né, khi đó, sự đau khổ vẫn còn có ý nghĩa. Ngày mà chúng ta chấp nhận ý nghĩ bi thảm, khi tuyên bố, chủ nghĩa CS là con đường nhức nhối (tortueuse) dẫn từ "chủ nghĩa tư bản" đến "chủ nghĩa tư bản", khi đó, những người dân tại những nước cựu-toàn trị chẳng thể nào nhìn ra, ý nghĩa cuộc đời này (Todorov, p.69, sđd).
Kẻ Bán Xới

Vesko, un ami bulgare, me dit qu'il se sent aujourd'hui comme le personnage d'une nouvelle de Maupassant, La Parure. Une jeune femme aux revenus modestes emprunte à une riche connaissance une rivière de diamants pour la porter au bal; par malheur, le collier est volé. La femme met un point d'honneur à rendre le bijou: elle emprunte une somme énorme, et rachète un collier identique. Le reste de sa vie en est bouuleversé : elle la passe à rembourser la dette contractée. Des années plus tard, alors que sa vie est déjà sur le déclin, elle rencontre son ancienne bienfaitrice et lui rapporte fièrement l'incident. «Ma pauvre amie, s'exclame celle-ci, les diamants étaient faux, le collier ne valait rien. »
Au lendemain de l'effondrement du totalitarisme, il faut régler ses propres comptes avec le passé. Tant qu'on pensait avoir en face de soi une force incontournable, les souffrances avaient un sens. Du jour où, selon un mot d'esprit plus tragique qu'il n'y paraît, on déclare que le communisme est une voie tortueuse conduisant du capitalisme au capitalisme, les habitants des pays ex-totalitaires ne voient: plus le sens de cette vie.

Gấu mua cuốn Kẻ Bán Xới, Tháng Mười 1997, tại Vancouver, sau đó, đi liền một bài trên báo Văn Học của NMG.
Cuốn sách của Todorov, nhà xb du Seuil, Tháng Mười 1996.
Theo Gấu, xuất xứ và thời điểm của câu nói khá quan trọng.
Ai là tác giả câu nói, cũng quan trọng.

Kẻ Bán Xới là kinh nghiệm của Todorov, bỏ chạy xứ Bulgarie, và phản tỉnh, sám hối, hoài nhớ nụ hôn đầu như ông Đào Hiếu nói, cái hệ thống toàn trị mà ông ta lớn lên từ đó, như là khuôn vàng thước ngọc, của cái ác [... le régime totalitaire dans lequel j'avais grandi pouvait me servir, en toute cirsonstance, d'étalon du mal].
Gấu không hề có cái kinh nghiệm lên rừng, theo VC như HPNT, hay tà tà đi Honda, thẩy bom vào ổ gác của cảnh sát Ngụy, như Đào Hiếu, nhưng, hậu quả của cuộc chiến khủng khiếp quá, cũng phải đi một đường băn khoăn, phản tỉnh, sám hối về nó.
Vậy mà ông này lương tâm "sạch" như thế?
Lạ thật!

Liệu, ông có bao giờ cảm thấy như ông bạn của Todorov, sau khi nướng hết cả bầu nhiệt huyết cho một cái "hàng có gân"... dởm?
*
Hậu quả cuộc chiến khủng khiếp quá. Ba triệu người chết không nói, con số người chết sau khi cuộc chiến không nói, [vượt biển chết, cải tạo chết... ],  nhưng điều này cần hỏi, dù không thể có câu trả lời:
Liệu đây là một cuộc chiến... dởm?
Theo nghĩa, mấy anh Yankee mũi tẹt cố tình tạo ra nó?