Viết về cái đại ác mà đạt đến sự đơn giản từ lâu, thì ... đểu giả thiệt!
*
John Banville, trong Những bài hát của tên đao phủ, [đọc Nhà Hội, của Martin Amis, NYRB 1 March, 2007] đã viện dẫn Joseph de Maistre, ông tòa, triết gia, kẻ lưu vong...   khi ông này nhìn ngắm hình tượng Đao Phủ Thủ, the figure of the Executioner:

Vậy thì ra đây là anh ta, cái kẻ, mà, một khi có cả đống nghề, làm mà vui, mà lương thiện, mà được kính trọng, nể vì, đã chọn nghề tra tấn và làm thịt chính đồng loại của anh ta. Liệu cái đầu của anh ta, cái tim của anh ta được làm ra y hệt như của chúng ta? Liệu chúng còn chứa đựng một cái chi đó thật đặc biệt, thật xa lạ với bản chất tự nhiên của chúng ta? Riêng tôi, tôi chẳng hề nghi ngờ chi về điều này. Nhìn bề ngoài, anh ta y chang chúng ta, được làm ra như chúng ta, được sinh ra như chúng ta. Nhưng anh ta là một sinh vật khác thường, và với anh ta, khi được đưa vào đời, như là một thành viên của gia đình con người, Đấng Sáng Tạo đã phải đưa ra một nghị quyết đặc biệt.
[But he is an extraordinary being, and for him to be brought into existence as a member of the human family, a particular decree was required, a FIAT of creative power].

Liệu những dòng trên ứng với Tô Hoài, "rất riêng và rất lạ", như được ông nhóc Phan Triều Hải mô tả?

Còn đây là Tên Đao Phủ, qua mô tả của Martin Amis:
Không có kẻ nào khác, ở trên thế gian này, đã từng đạt được sự thành công quái dị như anh ta: làm thịt hàng triệu đồng bào ruột thịt cùng quê hương cùng máu mủ, và bù lại, nhận được sự ca ngợi mù của cả nước!
[No other man in the world has ever accomplished so fantastic a success as he: to extermitate millions of his own countrymen and receive in exchange the whole country's blind adulation].
Gấu này, khi đọc những dòng trên, là nghĩ ngay đến sự hồ hởi đón nhận, chào mừng Ba Người Khác, của cả nước ta, trong đó, đặc biệt, có những thế giá như Nguyên Ngọc, lớp cựu trào, Phạm Xuân Nguyên, lớp trái độn, tới lớp nhóc con Phan Triều Hải.
*
Martin Amis, tác giả Nhà Hội, cũng từ lò Granta, như những Salman Rushdie, Kazuo Ishiguro, là một thứ "enfant terrible" của văn chương Anh. Khi ông được mời làm giáo sư đã gây kinh ngạc trong giới giang hồ, và giới học đường, nhưng khi tờ Guardian coi ông là nhà văn Anh vĩ đại nhất hiện đang còn sống thì độc giả của chính tờ báo, có người giận điên lên và đe dọa tự tử! (1)
(1) One agitated reader was moved to write to the paper - and threatened the ultimate sanction: "If the media refer to Martin Amis as 'Britain's greatest living author' once more," wrote Kathy Love from south London, "I shall kill myself."
Ngay tờ Người Kinh Tế cũng không khoái ông này, chỉ đến khi Nhà Hội  xuất hiện: Người trở lại, Comeback man. Nhà Hội là một chiến thắng [triumph] đặc thù, bảnh đến mức tuyệt hảo, mãnh liệt chẳng thua gì Ô Nhục, Disgrace của Coetzee. Đây là một cuốn tiểu thuyết không thể không đọc, nhất là những ông nào đã từng ở tù VC.
Và nhất là khi bạn yêu chung, một người yêu, với ông anh, hoặc ông em của bạn!
Nhà Hội  thuật câu chuyện hai anh em, cùng mẹ khác cha, cùng yêu một cô gái Do Thái. Cô gái lấy ông em. "Em trai tôi tới trại tù vào năm 1948", câu chuyện bắt đầu. "Tôi thì đã ở trong đó rồi."
*
The Observer Books Interview
'It's the death of others that kills you'
Martin Amis on politics, mortality - and snoozing in front of the snooker
Sunday September 8, 2002
The Observer
Koba the Dread: Laughter and the Twenty Million is a polemical account of the Soviet experiment. The book is a catalogue of Stalin's crimes, followed by an open letter to Christopher Hitchens, close friend and former Trotskyist. Finally, Amis reflects on the death of his sister, and attempts to reconcile personal bereavement with the death of millions - to Stalin a mere 'statistic'. [The death of one person is tragic, the death of a million is mere 'statistic'. Stalin: Cái chết của một người là bi thương, của triệu người, chỉ là "thống kê"].
Chính là cái chết của những người khác giết bạn.
Koba là nick của Stalin
Bị Neal Ascherson chê, nhưng theo John Banville, Koba The Dread  [Koba là nick của Stalin khi làm chó săn cho cảnh sát Nga Hoàng] phải được đọc song song với Nhà Hội,  tuy cuốn sau là tiểu thuyết, còn cơn tức giận đạo đức ở trong Koba, là từ Robert Conquest. Koba còn là một thách đố giới trí thức Tây Phương, trong có cả ông bố của Martin, [Kingsley Amis], ngay từ khi còn trẻ, đã thất bại, trong nhiều năm, trong việc tố cáo những ghê rợn của những chính quyền Stalin kế tiếp nhau, và cả trong việc tống Stalin vào Địa Ngục, cùng một xà lim với Hitler.
Cái tít Nhà Hội, là từ cuốn Gulag: Một Lịch Sử, của Anne Applebaum, 2004 Pulitzer, non-fiction, trong đó, bà có viết về những cuộc thăm viếng nhọc nhằn, và, tốn kém, những người tù, của thân nhân. Điều này thì mấy bà vợ sĩ quan Miền Nam chẳng cần đọc Gulag: Một Lịch Sử.  Còn nhà hội, như bà này cho biết, ở bìa trại tù, qua một người sống sót trại tù mô tả, "Túp lều lý tưởng, có cái giường uyên ương. Có cả một cái bóng đèn điện với cái chụp đèn, ôi mới tuyệt vời, mới trưởng giả làm sao, đối với trại viên sống năm này qua tháng nọ trong những lán, những lều, giữa những bạn bè cùng số phận. Những giấc mơ cuộc đời tự do của chúng tôi được dựa trên cái nền, là căn phòng đó" [Our dreams of life at liberty were based on that room].
Cũng chứng nhân đó, nhà viết tiểu thuyết người Ba Lan Gustav Herling ghi nhận, những cuộc hội ngộ như thế, thường là hỏng cả, theo nghĩa, vô cùng phũ phàng, rất ít khi xuông xẻ. Bởi vì mấy ông chồng, sau bao nhiêu năm không sử dụng đến khẩu súng, không còn biết lên đạn ra làm sao nữa, và thường bắn trật mục tiêu, hoặc không đúng thời điểm, thường là sớm sủa quá ! Còn những bà vợ, sau những ngày tháng vạn lý bắc chinh, đi ngược con đường "Trường Sơn", đến khi gặp được ông chồng thì đã mệt nhoài, hết hơi. Herling, thật là thê thảm, viết: "Tôi đi đến kết luận rằng thì là, nếu hy vọng, thường xuyên được coi là cái ý nghĩa sau cùng còn lại của cuộc đời, và nếu như vậy, thì, sự thực hiện nó, đôi khi có thể thật là đau thương, đến không thể chịu đựng được."
Câu chuyện Nhà Hội  tiến diễn theo ba từng, level, thời gian khác nhau - hiện tại của người kể chuyện, quá khứ trước và sau chiến tranh, cuộn vào nhau, kỹ năng tiểu thuyết khiến, mặc dù sự ngắn ngủi của cuốn truyện, độc giả có ảo tưởng là đã trải qua cả thế kỷ 19, trong đó còn có cuộc tình trái khoáy. "Hai chúng tôi là anh em một nửa, mỗi thằng một họ, tính tình chẳng giống nhau. Kể thật gọn. Cha tôi, một Cô Zắc, còn cha Lev, Dimitri, một ông nhà quê, đúng ra, một tên ku lắc." Còn cô gái, Zoya, một "nhan sắc lớn" của thành phố Moscow trước chiến tranh. Cô và ông anh cùng học Học Viện của Hệ Thống [The Institute for the Systems ?], khi ông anh 25 tuổi, cô gái 19.
 "Lev hả, nhờ ơn Trời, còn đang đi học".
Và quả là một cú sốc, khi, vào mùa đông năm 1948, Lev, chưa tới tuổi hai mươi, nhập trại tù cùng với ông anh, và báo tin, Zoya bi giờ là vợ của em, anh ạ.
*
Tin Văn đã hơn một lần lèm bèm về nhà văn Tô Hoài. Thí dụ lần, nhà phê bình lớn ở trong nước, là Vương Trí Nhàn, không đồng ý với Nguyên Ngọc, khi ông này chọn Nguyễn Huy Thiệp mà vờ Tô Hoài.
*
Những năm Bảo Ninh và Nguyễn Huy Thiệp viết tốt nhất cũng là thời gian Tô Hoài cho in Cát Bụi Chân Ai, một cuốn gọi là hồi ký cũng được mà là tiểu thuyết cũng được, và đáp ứng đủ mọi tiêu chuẩn của tiểu thuyết mà Nguyên Ngọc đưa ra. Thế thì tại sao trong đầu Nguyên Ngọc hình như chỉ có hai nhà văn nói trên? Tôi tự cắt nghĩa cho mình thế này: việc hình thành tài năng của hai nhà văn Bảo Ninh và Nguyễn Huy Thiệp hồi ấy có gắn với nhiều đóng góp của Nguyên Ngọc cho đời sống văn học, vì thế sự kiên trì nói trên của tác giả Đất nước đứng lên là có thể hiểu được. Song tôi cho rằng không nên đặt tình cảm lên trên sự thực khách quan như vậy.
Vương Trí Nhàn: Tôi không lạc quan như Nguyên Ngọc
*
Một ông viết trong tối thui, trong tủi nhục, viết như nhả những miếng thịt heo nuôi bằng thai nhi ra khỏi miệng, cho chúng biến thành chữ, để "thanh tẩy cho cả văn chương lẫn đời sống", một ông viết dưới ánh sáng của Đảng, viết với một lương tâm trong sáng, phân biệt rõ ràng, kìa, anh nhìn, cái thằng đang đếm tiền nhanh thoăn thoắt kia... , hai ông đó, mà cho ngồi cùng một chiếu văn học, thì... kẹt quá, thưa nhà phê bình họ Vương! NQT
Đi tìm một tác phẩm sẽ có
*
 ... that Lukacs had, at the end of his life, considered Solzhenitsyn a true "socialist realist". I quote that paragraph:
Lukacs presents the author of the First Circle as the most archieved exponent of socialist realism who has, socially and ideologically, the chance of discovering all the immediate and concrete aspects of society, and representing them artistically according to the laws of their own evaluation.
Octavio Paz: Considering Solzhenitsyn: Dust After Mud.
Ông đại phê bình gia Mác xít, cuối đời ngồi thiền, vác thánh giá, sám hối.... và ngộ ra rằng thì là, Solzhenitsyn mới đúng thứ thiệt, đại diện độc nhất của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, và, xổ toẹt tất cả đám còn lại.
Nếu như thế, ở xứ sở vệ tinh của nó, NHT và BN  thật khó mà ngồi chung một chiếu với mấy ông kia.
Và nếu như thế, Hai Lúa cũng không thể nhất trí được với phê bình gia họ Vương!
Đi tìm một tác phẩm sẽ có

"Vấn nạn" ba ngưòi khác, trong có ông nhà văn Tô Hoài-Bối, dâm quá thể, làm Gấu nhớ tới Koestler.
Ông này mê nhất cái trò đó, vợ bạn cũng chẳng tha. Mần thịt xong là chàng đi.
Cuốn hách xì xằng nhất của K. Bóng Đêm Giữa Ban Ngày, là từ sự kiện thực, giống như Ba Người Khác, từ CCRĐ. Tuy nhiên, cái gọi là "điển hình" (1) ở nhà văn Tô Hoài, thật khác xa của Koestler.
*
Nhưng quả là thiên tài, khi, từ bao nhiêu năm trước, với con mắt cú vọ của một ký giả khi nhìn vào sự kiện đời thường, tức diễn tiến những vụ án tại Moscow, mà đã ngửi ra được tiếng chuông gọi hồn của chủ nghĩa Cộng Sản, thì quả là cao thủ!
Và chính cái ngọn lửa thiên tài đó, làm cho Bóng Đêm Giữa Ban Ngày [1940] cứ sống hoài, và cùng với nó, là tên của Arthur Koestler. Sáu chục năm sau, [bài điểm cuốn "Koestler, The homeless Mind" của Cesarani, là trên tờ TLS số đề ngày 15 tháng Giêng, 1999. Người điểm: Michael Shelden, tác giả những cuốn Orwell: Tiểu sử được phép 1991, và Graham Greene: The man within, 1994], cuốn sách vẫn tiếp tục hớp hồn độc giả, và vẫn được nhắc nhở tới, trong rất nhiều trường hợp hoàn cảnh.
Viên gạch của Bác Hồ
(1) Điển hình hóa và tiểu thuyết
*
Trở lại với Tô Hoài, tôi thấy nhà văn quả là đã có tài thể hiện bức tranh về một giai đoạn của cải cách ruộng đất giống như một tấn tuồng có đủ hỉ nộ ái ố, trong đó biếm hoạ là chủ yếu. Phải thú thực rằng tôi đã được cười suốt từ đầu chí cuối mà chọc cười một cách hồn nhiên song thực ra rất thâm thúy như vậy đâu phải là chuyện dễ.
Điển hình hóa và tiểu thuyết

Bức tranh, tấn tuồng có đủ này thiếu nhiều thứ: Thiếu nỗi đau của bao nhiêu con người, thiếu nỗi nhục của cả một miền đất.
Nhờ thiếu như vậy cho nên tác giả bài viết mới được cười từ đầu chí cuối, quên cả đau cả nhục!
Quái đản thật. Viết về một vụ án, một tội ác lớn lao "long trời lở đất" [sic] như vậy, chỉ để chọc cười, cho dù hồn nhiên mà thâm thuý?
Ba Người Khác một bức biếm họa về CCRĐ? Biếm họa là chủ yếu?
Liệu người ta có thể sáng tác một bức biếm họa, cảnh dân Do Thái trần truồng đi vô lò thiêu? Biếm họa một nạn nhân CCRĐ đang bị chôn sống? Một ông già, bà già trong cũi chó, giữa sân đình một làng ở Miền Bắc? Một cô gái nằm chết khát nơi bờ ao?

Indeed, the ideal for a well-functioning democratic state is like the ideal for a gentleman's well-cut suit- it is not noticed. For the common people of Britain, Gestapo and concentration camps have approximately the same degree of reality as the monster of Loch Ness. Atrocity propaganda is helpless against this healthy lack of imagination."
(from 'A Challenge to 'Knights in Rusty Armor'', The New York Times, February 14, 1943)

Một nhà nước dân chủ vận hành trơn tru, thì cũng giống như bộ đồ may thật khéo, vừa khít với người diện nó: Chẳng có ai thèm để ý đến!
Với những con người bình thường ở Anh, Gestapo, hay trại tù tập trung thì cũng xêm xêm như là con quái vật hồ Loch Ness.
Nói ra rả về sự độc ác ở những nơi chốn đó, thì cũng vô dụng, vô ích, khi đụng phải một sự thiếu hụt một cách rất ư là khỏe khoắn, của trí tưởng tượng.
A. Koestler.

Tôi sợ rằng, tác giả bài viết điển hình trên, cũng là một trường hợp thiếu hụt một cách rất ư là khoẻ khoắn, trí tưởng tượng!