Con Đường
Dương Nghiễm Mậu
(11/03/2012
11:30 AM) (Xem: 19)
Tác giả :
Mai Thảo
Khoảng cuối
thập niên 50 và bắc cầu sang đầu thập niên 60 – cây cầu đến nay còn soi
bóng
tuyệt đẹp trên dòng sông đất nước – những tấm lòng đồng chí với những
phá vỡ và
những làm mới của văn học và cho văn học, đã được liên tiếp chứng kiến
gần như
trong cùng một thời điểm, hai cuộc lên đường đi về những chân trời phía
trước của
một thế hệ những người cầm bút ở miền Nam.
Lên đường thứ
nhất khởi sự từ Lên Đường Lớn: từ hiệp định chia đôi đất nước, từ Bến
Hải và vĩ
tuyến 17, theo những bước chân trùng trùng của di cư một triệu. Đội ngũ
tiền
phong của nó là Thanh Tâm Tuyền, Trần Thanh Hiệp, Tô Thùy Yên, Quách
Thoại,
Nguyễn Sĩ Tế, Doãn Quốc Sỹ, Cung Trầm Tưởng, Hoàng Anh Tuấn và Nguyên
Sa, những
người trước vào từ miền Bắc, bài thơ thứ nhất viết dưới những mái lều
vải tạm
trú của sinh viên, hai người sau "viễn phương" hơn, lên khỏi những hầm
rượu tả mạn sông Seine, mới từ Pháp về. Những vì sao đầu này của một
vòm trời
văn chương vừa dựng thoạt đầu là những lấp lánh lẻ tẻ. Trên tờ Dân Chủ
của Vũ
Ngọc Các, tờ Đời Mới của Nguyễn Đức Quỳnh, Trần Văn Ân, từ Lửa Việt,
Người Việt
của sinh viên Hà Nội di cư. Rồi sau cùng đến với nhau thành một họp mặt
chung
trên tờ Sáng Tạo.
Lên đường thứ
hai, đã thấp thoáng trong dấu chân lên đường thứ nhất, nên có thể coi
như một đồng
hành, làm một gờm thành đầy khí thế của những người viết trẻ, tất cả
đều ở tuổi
hai mươi, và diễn đàn chính của họ là tờ Văn Nghệ, chủ nhiệm Lý Hoàng
Phong,
anh ruột nhà thơ Quách Thoại. Họ là Viên Linh, Trần Dạ Từ, Nhã Ca, Du
Tử Lê, Đỗ
Quý Toàn, Trần Đức Uyển, là Nguyễn Thụy Long, Nguyễn Nghiệp Nhượng. Và
một người
viết mới, tuy cùng một lên đường với bằng hữu nhưng độc lập, tách biệt,
như đi
một mình trên con đường riêng. Đó là Dương Nghiễm Mậu.
Những người
của hai lên đường làm mới văn học nói trên, đến nay tuy đã mấy chục
năm, nhưng
với phần lớn tôi đều giữ được những kỷ niệm về lần đầu gặp mặt. Kỷ niệm
với mỗi
người mỗi khác. Thanh Tâm Tuyền, căn gác xép ám khói ở toà soạn Dân
Chủ, hắn hỏi
xin một điếu thuốc và tôi tưởng hắn là thợ sắp chữ. Nguyên Sa cái mũ
trắng thầy
giáo, lần đầu tới Sáng Tạo, gọi tôi vào phòng trong dậy một điệu nhảy
swing.
Cái áo thun cũ, cái quần sà lỏn của Doãn Quốc Sĩ, bữa ăn trưa đãi tôi ở
Đại Học
Xá. Cung Trầm Tưởng, cái cà-vạt đỏ chói, tóc đỏm dáng từng sợi. Viên
Linh mặt
mày cau có giận dữ vì đến đưa thơ tôi còn ngủ vùi, cửa toà báo treo tấm
biển đi
vắng. Trần Thanh Hiệp không nhìn lên, vùi đầu vào cuốn tự điển to gấp
hai người
Hiệp. Quách Thoại, cái anh chàng khả ố ngất ngưởng ở tiệm ăn Thanh Thế,
lần gặp
đầu đã tự nhận là vua thơ một thời. Nhưng kỷ niệm về lần thấy đầu, biết
đầu với
Dương Nghiễm Mậu là vô tình và lý thú nhất, sau này tôi kể chuyện lại,
anh em
còn cười lớn với nhau.
Nhớ đó là một
buổi trưa rảnh rỗi, tôi ghé vào thăm một diễn đàn bạn. Người bạn đang
cắm cúi
làm việc. Tôi kéo ghế ngồi hút thuốc lá, thấy ở cạnh mình một cái sọt
rác đựng
đầy những bản thảo gởi đăng không đăng và liệng bỏ đi. Buồn tay tôi
nhặt những
tờ bản thảo bị xé bỏ ấy lên coi. Cuối cùng và ở tận đáy cái sọt rác ấy
là một bản
thảo truyện ngắn. Tôi đọc mấy dòng đầu, giật mình vì lối vào truyện
mạnh dạn, mới
lạ, khác biệt hẳn với lối vào truyện vòng vo ngập ngừng thường thấy ở
những người
viết mới. Đọc tiếp mấy trang nữa; tôi hỏi người bạn: "Bỏ đi tất cả đây
à?" Người bạn không ngửng đầu lên: "Ừ, đã đọc rồi bỏ không đăng"
"Moi lấy đi được không?" "Để làm gì vậy?" người bạn ngạc
nhiên hỏi. "Mặc moi" tôi nói, và cất cẩn thận cái truyện ngắn bị vất
bỏ ở một diễn đàn bạn vào túi áo, trở về đăng ngay nó và nguyên văn
không sửa một
cái dấu phẩy trên tờ Sáng Tạo số đang làm. Người bạn tôi, chỉ biết thấy
giá trị
những tác giả đã thành danh, không thấy được những hạt ngọc lóng lánh
lăn ra từ
những cõi viết còn vô danh chưa tên tuổi đã liệng đi cái hạt ngọc văn
xuôi ấy
là truyện ngắn Rượu Chưa Đủ, truyện đầu tay của một người trẻ tuổi mới
viết văn
bấy giờ là Dương Nghiễm Mậu. Hạt ngọc bị vất bỏ ấy và tôi đã tình cờ
lượm được,
đúng là một hạt ngọc. Bao năm rồi không đọc lại tôi chẳng thể nhớ hết
từng chi
tiết của truyện chỉ nhớ cái chàng nào đó với bút hiệu Dương Nghiễm Mậu
đã có ở
Rượu Chưa Đủ một đoạn văn kết thúc tuyệt hay. Đoạn văn tả người anh đến
đón em ở
viện mồ côi. Hai anh em cùng mồi côi cha mẹ từ sớm. Hai anh em đi lang
thang một
ngày trong thành phố, không có một đồng xu nhỏ. Buổi chiều, trước khi
đưa em trở
về viện, người anh dẫn em vào một công viên, yên lặng lấy đất đắp thành
những
mô hình sông núi quê hương, thầm nghĩ hai anh em trơ trọi giữa đời,
thôi bầy
trò chơi đắp hình, sông núi với em, để có được cùng em, dù một cách rất
tội
nghiệp buồn rầu, một ý niệm về điểm tựa, về nguồn gốc. Thật là chửng
chạc và
cũng thật là cảm động. Đó là truyện ngắn thứ nhất của Dương Nghiễm Mậu.
Sau này, ngắm
nhìn một Dương Nghiễm Mậu đã nhanh chóng nổi tiếng, đã có hàng chục tác
phẩm được
in ra, có được thêm những nhận thức mới về cõi văn sáng rỡ một tâm thức
thời đại
vô chừng nghiêm chỉnh hiếm thấy ở một người viết trẻ, tôi vẫn mãi mãi
nhớ đến hai
đứa bé mồ côi đắp hình sông núi quê hương trong sáng tác Rượu Chưa Đủ
tôi lượm
được trong sọt rác một toà báo của Mậu. Một công viên vắng lặng. Công
viên đó
chính là hình ảnh con đường văn chương Mậu đã mở ra và đi trên đó, một
mình. Những
mô hình sông núi quê hương. Đứa nhỏ mồ côi nghiêm chỉnh, sớm hiểu biết,
ý thức
trong truyện cũng chính là Dương Nghiễm Mậu, đã đắp xong và rất hoàn
chỉnh, những
mô hình sông núi cho cõi văn, cõi viết của mình.
Tuần lễ trước
đây, ở một lá thơ của một người bạn thân gởi sang từ Sàigòn, có một
đoạn bạn
tôi vắn tắt cho hay về Dương Nghiễm Mậu sau 1975. Dương Nghiễm Mậu
không đi năm
1976, phải trình diện học tập cải tạo, bị giam ở trại tập trung Phan
Đăng Lưu
Gia Định, hơn một năm sau được thả về cùng một đợt với Hoàng Anh Tuấn,
Nguyễn Hữu
Hiệu, Nhã Ca. Thư kể Mậu bây giờ làm việc ở một xưởng sơn mài thành
phố, vẫn sống
cùng vợ con trong ngôi nhà cũ vùng ngoại ô Trương Minh Ký, một đời sống
từ lâu
đã biết làm cho đơn giản đến tận cùng khiến nghèo túng đến mức nào cũng
không
còn là thảm kịch, và dẫu ở cảnh ngộ nào cũng thư thái ung dung. Thư kể
Mậu đi bộ
khoan thai trên hè phố, cái dù đen nơi tay, cái nhìn hóm hỉnh, nụ cười
tươi tắn.
Đúng là Dương Nghiễm Mậu, vẫn là Dương Nghiễm Mậu ấy, sau Rượu Chưa Đủ
đến tìm
tôi và đưa thêm những truyện mới, những sáng tác mở đầu cho sự nghiệp
văn
chương tốt đẹp này của Mậu đều được trang trọng giới thiệu trên tờ Sáng
Tạo Bộ
Cũ và Bộ Mới. Nụ cười tươi tắn, cái nhìn hỏm hỉnh. Đúng là Dương Nghiễm
Mậu, độc
lập một trời riêng, tách biệt một đường riêng, phản chiếu trong văn
viết và
trong một tấm hình nổi tiếng độc đáo của Trần Cao Lĩnh, Mậu nhắm mắt
mĩm cười
dưới một mặt kim đồng hồ kim phút kim giờ cùng ngộ nghĩnh rớt xuống.
Sau biến cố
1975, trước khi bị truy nã và do đó đứt hết liên lạc bằng hữu, tôi còn
gặp
Dương Nghiễm Mậu nhiều lần. Một lần ở cổng xe lửa số 6. Trời râm mát mà
tác giả
Địa Ngục Có Thật vẫn chiếc dù đen trong tay, như một vật tùy thân. Mừng
rỡ đứng
lại trò chuyện giữa tan hoang Cộng Sản đã vào. Mậu cười nói với tôi:
"Nhiều
chuyện lạ lắm sắp xảy ra, đây chỉ là bắt đầu và anh em mình sắp nhìn
thấy".
Rồi kể là đã sắp đặt tức khắc xong xuôi đời sống. Đã đơn giản còn chỗ
đơn giản
hơn nữa. Đã thu hẹp còn cho thu hẹp hơn nữa. Để lúc nào phải đi thì đi.
Ít lâu sau,
quả nhiên Dương Nghiễm Mậu đã "phải đi", cùng với anh em văn nghệ sĩ
miền Nam. Đi thẳng vào trại tập trung Phan Đăng Lưu. Một lần khác, gặp
trên hè
đường Tự Do, xế cửa nhà sách Xuân Thu. Mậu, một cây dù Tú Xương, tay
kia xách một
túi giấy, nói ở trong là một cái chăn len, đồ dùng quý nhất còn lại
trong nhà,
và Mậu đang trên đường ra chợ trời Tôn Thất Đạm bán lấy ít tiền đem về
cho vợ
mua gạo. Kể chuyện khốn quẫn mà cười thật vui, nét mặt sinh hoạt, ánh
mắt riễu
cợt. Sau 1975, tôi đã nhìn thấy ở nghệ sĩ ta một số bản lĩnh chói loà.
Những
phong thái trầm tĩnh, những bản ngã dũng liệt, trong nghịch cảnh mới
như một đường
kiếm tuốt ra khỏi vỏ, mới lấp lánh hiện hình. Nhưng tươi tắn, vững vàng
và
trong sự trẻ trung đặc biệt, gần như không có tuổi, thì là Dương Nghiễm
Mậu
thôi. Chỗ này là chỗ nói đến võ công thâm hậu, đến tư duy đạt thành và
kín thầm
nhưng đoán thấy, sự kiêu hãnh tuyệt của người nhà văn nơi Dương Nghiễm
Mậu.
Lần sau cùng
gặp, thời gian này Mậu vừa được trả tự do, là chiếc dù đen hiền triết
tôi nhìn
thấy ở trước rạp chiếu bóng Trương Minh Giảng. Lần đó, kẻ bên này
đường, kẻ bên
kia, tôi đang bị truy lùng ráo riết, nên chỉ nhìn nhau gật đầu, vẫy tay
chào
không ai đứng lại. Khoảnh khắc ngắn ngủi nhưng tôi nhớ vừa đi vừa còn
nhìn lại,
nhìn cây dù đen văn chương xa dần, lòng đầy quý mến.
Bạn hữu còn
kể ít nhiều chuyện về hơn một năm lao tù của Mậu ở Phan Đăng Lưu. Như
về cái
thái độ trầm tĩnh của Mậu đã có một ảnh hưởng rất tốt đẹp với anh em
cùng tù, đặc
biệt là với Nhã Ca, bao nhiêu năm vẫn trước sau kính trọng Dương Nghiễm
Mậu như
một người anh lớn. Biết Nhã Ca ngạo ngược nóng nảy, Mậu vắn tắt khuyên:
"Cô còn phải trở về nuôi tụi nhỏ", và kèm sát Nhã Ca trong những buổi
học tập kiểm thảo. Phải nên có thái độ nào cho đúng, kiểm thảo như thế
nào mới
là khôn ngoan, an toàn, nhất nhất Nhã Ca đều chịu nghe theo những chỉ
dẫn của
anh "Dương Nghiễm Mậu". Một chuyện ngộ nghĩnh về Phan Đăng Lưu: Buổi
sáng hai anh em được trả tự do, Nhã Ca có người đến đón ở cửa trại, Mậu
không
có ai, Nhã Ca còn 5 đồng trong túi, Mậu không có một đồng nào. Nhã đưa
cả 5 đồng
cho bạn, để đi xe. Mậu cầm tiền cười lớn: "Anh là ông vua đi bộ ở
Sàigòn,
cần gì xe cộ nữa" và dùng 5 đồng của Nhã Ca ung dung vào quán uống cà
phê.
Chi tiết này đủ cho thấy bản lỉnh Dương Nghiễm Mậu trong nghịch cảnh.
Một chuyện
ngộ nghĩnh khác, vẫn về Phan Đăng Lưu. Chẳng hiểu vì lý do nào cùng với
Lê
Xuyên tác giả Chú Tư Cầu, Mậu là một trong hai tù nhân văn nghệ bị quản
huấn bỏ
quên lâu nhất. Mãi gần nửa năm sau, mới được gọi tên. Cuộc thẩm vấn tức
cười
không thể tả được:
- Dương Nghiễm
Mậu. Tên thật Phí Ích Nghiễm.
- Sao lại những
hai tên?
- Một tên
cha mẹ đặt. Một tên vì nghề nghiệp.
Quản huấn lắc
đầu, Mậu không có một hồ sơ tội phạm. Đành hỏi:
- Anh bị bắt
vì tội gì?
- Tôi không
biết.
- Vô lý. Phải
có tội mới bị bắt. Anh làm nghề gì?
Mậu nửa đùa
nửa thật:
- Nghề văn
nghệ sĩ.
Tên quản huấn
dốt nát chẳng hiểu nghề văn nghệ sĩ là cái nghề quỷ gì, nhưng nét mặt
rạng rỡ:
- Có thế chứ.
Vậy tôi ghi vào hồ sơ tội trạng anh, anh nhớ kỹ nhé, tội anh là tội văn
nghệ
sĩ.
Tội văn nghệ
sĩ. Tếu thật. Nhưng cũng là sự thật. Tác phẩm Dương Nghiễm Mậu, sau
1975, cũng
bị đem ra trưng bày tại phòng Triển Lãm Tội Ác Mỹ Ngụy như sách của
chúng tôi.
Nội dung những tác phẩm Dương Nghiểm Mậu cũng bị đem ra mổ xẻ và đả
kích thậm tệ
ở các lớp học, các buổi họp và trên đài phát thanh Cộng Sản. Cái "tội
văn
nghệ sĩ" do tên quản huấn dốt nát định cho Mậu ở buổi thẩm vấn Phan
Đăng
Lưu, tôi biết. Mậu công nhận và còn thầm công nhận mãi. Như một ở cùng
cảnh ngộ
với bằng hữu. Như một tin tưởng vĩnh viễn ở chính mình, và qua bản
thân, ở văn
chương. Văn chương với Dương Nghiễm Mậu, mang ý nghĩa tốt đẹp nhất và
toàn vẹn
nhất của một tự thành. Con đường đi vậy là trước sau thông suốt. Những
bước
chân đi trên con đường ấy vậy là đã tới. Tôi vẫn nghĩ trở lại cái
truyện ngắn đầu
tay Rượu Chưa Đủ của Dương Nghiễm Mậu tôi nhặt được trong một cái sọt
rác và
đăng lên một số Sáng Tạo năm nào. Đứa trẻ mồ côi im lặng đào đất chơi
trò đắp
hình sông nước quê hương. Trò chơi tuyệt vời ấy đã hoàn tất. Nó cũng là
cái trò
chơi chúng ta cùng nhìn thấy là tuyệt vời và đã hoàn tất, bằng văn
chương của
người viết văn đi một mình trên con đường mình là Dương Nghiễm Mậu.
Tin nhà đưa
sang cho biết hiện giờ nhà văn Dương Nghiễm Mậu đã trở thành công nhân
một xưởng
sơn mài thành phố. Bằng hữu văn nghệ ở Sài Gòn gần như trên hết thảy đã
ngừng
viết và đã phải đổi nghề. Để sống. Để có lao động, để được yên thân.
Nghe nói
Nguyễn Thụy Long đi đạp xích lô. Nghe nói Trần Lê Nguyễn bán sách cũ.
Nghe nói
Nguyễn Đình Toàn nuôi thỏ nuôi gà ở làng Báo Chí cũ. Tất cả đểu dãi
dầu, tất cả
đều sương nắng. Nghe những tin nhà về bạn bè, thấy lòng xót xa buồn
rầu, nhìn
thấy những khổ cực đang chồng chất lên những thân thể chữ nghĩa thất
thế và
đang phải sống giữa chế độ hiện giờ của chúng ta. Riêng nghe tin Dương
Nghiễm Mậu
bây giờ làm công nhân một xưởng sơn mài thành phố, không hiểu sao tôi
lại thấy
vui vui và muốn cười. Có lẽ vì Dương Nghiễm Mậu bao giờ cũng đến với
tôi bằng
khuôn mặt đó. Khuôn mặt một người nhắm cả hai mắt lại, cho cái nhìn trở
thành
cái nhìn bên trong, cái nhìn tâm hồn, và nụ cười tủm tỉm hóm hỉnh là
chân dung
Mậu ở tấm hình chân dung ngộ nghĩnh của Trần Cao Lĩnh. Cũng có lẽ vì
tôi thấy Mậu
vững chãi nhất, chẳng phải buồn phiền và xót xa cho hắn.
Công nhân một
xưởng sơn mài thành phố. Cây dù đen Tú Xương. Đúng là cảnh "Sáng vác ô
đi
tối vác về" rồi nhé. Dương Nghiễm Mậu! Những tấm sơn mài. Cây dù bên
cạnh.
Tôi đang hình dung ra Dương Nghiễm Mậu ngồi một mình một góc trong một
xưởng thợ
Cộng Sản, trước những tấm sơn mài ấy. Muốn hỏi Mậu ở Việt Nam nghìn dặm
:
"Những tấm sơn mài ấy có vẽ hình sông núi quê hương?" Chắc là có. Chắc
là có. Không trên tranh thì trong tim, trong hồn, trong thức, trong ý.
Và cái nền
của sơn thì vẫn là một con đường. Con đường đi qua đời sống. Con đường
đi qua
văn chương. Con đường đẹp nhất, vì con đường thẳng tắp. Con đường đẹp
nhất, vì
là con đường một mình. Cuối cùng là đứa trẻ mồ côi trong truyện ngắn
đầu tay Rượu Chưa Đủ của Dương Nghiễm Mậu sự thực
không bao giờ mồ côi. Mồ côi là những kẻ khác kia.
MAI THẢO