NANCY HUSTON
ROMAIN GARY:
A FOREIGN BODY IN FRENCH LITERATURE
[Romain Gary: Một cơ thể lạ trong cõi văn Tây]

DESPITE HIS HUGE and continuing popularity in France, Romain Gary is not part of the "canon" of postwar French literature. And despite his familiarity with American culture and language (six of his books were written directly in English), he has been virtually obliterated from the memory of North America.

Who was Romain Gary? What I think, after having, over the past year, passionately plowed through virtually all the books written by and about him in French (some thirty-five volumes in all), is that he was not only one of the great writers of this century, but also one of its most unusual and impressive human beings. And what I shall attempt to convince you of is the apparently incredible fact that he gradually came to think of and shape his life as if it were the Second Coming. Romain Gary was a self anointed, self-appointed, self-resurrected and, ultimately, self-crucified Messiah.

There are no simple lessons to be drawn from the life and work of Romain Gary, both of which were imperfect and magnificent. Theydefiinitely do not point toward an improvement of the human species - "I doubt we'll ever invent a new mankind," Gary once said (1973a); and yet, whatever the absurdity of hope, the crucial thing, in his eyes, was to preserve it. He lived obstinately at the heart of this contradiction and laid claim to it just in order to emphasize the irreducible complexity of human beings.
Yes, like you, Romain, all of us are hybrid bastards tossed onto this earth for no reason whatever, condemned to deal as best we can with the noble and the ignoble, the grace and disgrace that inhabit us.
A few months before he slipped the barrel of a .38-caliber Smith and Wesson into his mouth, Romain Gary said in a radio interview devoted to his final novel, Les Cerfs-volants: "I don't always manage to apply to my life the precepts of my books, but this whole book is the story of people who don't know how to despair" [Je n'arrive pas toujours à appliquer à ma vie les préceptes de mes livres, mais tout ce livre est l'histoire de gens qui ne savent pas désespérer] (1979).

This text is adapted from my book Tombeau de Romain Gary (1995).

“Lời hứa lúc bình minh”, một cách xuất sắc như văn chương vốn phải như vậy, như thể nói rằng con người ta tuyệt đối có thể lấy hư cấu bao trùm lên thực tại, coi thực tại chỉ là một phản ánh nào đó nhất thời và ngẫu nhiên của trí tưởng. Romain của “Lời hứa lúc bình minh” tự đặt tên cho mình để lôi hẳn cõi sống bên trong ra làm “khuôn mẫu” cho đời thực, còn Romain Gary sau này cũng sẽ tự đặt tên cho mình thành Émile Ajar, bắt cuộc đời chấp nhận thêm một hiện thân khác nữa của ông; khi ấy cuốn tiểu thuyết xuất sắc nhất của “giai đoạn Ajar” sẽ là “Cuộc sống trước mặt” (1975), một cách viết lại chính “Lời hứa lúc bình minh”.

Nhị Linh Tự đặt tên cho mình

Gấu tính viết về Romain Gary từ lâu lắm rồi, có thể nói, từ khi còn là sinh viên, chưa hề biết ông là ai, nhưng đã gặp một tay mà sau này, đối chiếu với ông, thì cũng cùng nằm trong một ‘truyền thống’, những cá nhân, ngay từ khi còn nằm trong bụng mẹ, mà đã nghĩ ra một cái vai cho mình đóng ở trên cõi đời này rồi!
Hà, hà!
Đừng nghĩ là Gấu này tếu!
Đề tài này, chỉ có một nửa của vấn đề.
Nửa còn lại kia, thì do nhà thơ Rilke nhận ra, khi ông cho rằng, vì ông ra đời, mà một người rất thân thương của ông mất đi.
*
Và điều mà tôi toan tính làm, là, sẽ thuyết phục bạn, về một sự kiện, bề ngoài xem ra có vẻ quái dị khó tin, ông Romain Gary này cứ nhẩn nha nghĩ về mình, và tạo vóc dáng cho mình, y như là đây là Lần Tới Thứ Nhì: Romain Gary là một tự xức dầu thánh, tự phong chức, tự tái sinh, và, sau hết, một Chúa Cứu Thế Tự Đóng Đinh Chính Mình .....
*
Ông Hồ Chí Minh là một người đàn ông, chuyện vợ con của ông tôi không quan tâm. Nhưng trong câu chuyện bi thảm này, những người có lương tri đều lên án ông, ngay cả trong trường hợp ông không trực tiếp ra lệnh giết người phụ nữ bất hạnh, người đã “đầu gối tay ấp”, có con bồng con mang với mình. Ông biết, ông tất nhiên phải biết, nhưng ông đã im lặng, đã quay mặt đi trước tội ác. Người không nhân hậu với người thân của chính mình thì nhân hậu được với ai?
Vũ Thư Hiên trả lời diễn đàn X-Cà-fe.
Nhận xét trên về ông Hồ, của ông con trai của cánh tay phải của ông Hồ, xem ra quá hữu lý, nhưng theo Gấu, không đúng. Ông Hồ không giống như một người bình thường. Ông ra đời là để đóng vai cứu vớt dân Mít. Có thể thoạt đầu ông không tin, nhưng riết phải tin, vì dân Mít muốn như thế. Dân Mít, ở đây, là những người CS, và luôn cả đại đa số nhân dân bị thuốc hàng ngày từ những năm Pháp thuộc, cho mãi mãi đến bây giờ, và muôn đời về sau.
Đây là trường hợp lộng giả thành chân. Trong đời Gấu, đã chứng kiến một trường hợp y chang ông Hồ. Sau này biết thêm một trường hợp, do tay nhà văn W(illiam) Somerset Maugham (1874-1965) kể, nhưng ghê gớm nhất là trường hợp nhà văn Romain Gary. Ông này, sinh ra đời, là để đóng vai Chúa Nhập Thế Lần Thứ Nhì. Chính ông cũng tin như thế, y hệt ông Hồ, cũng tin, ông sinh ra là để đánh thắng hai thằng đế quốc thực dân cũ và mới, và để xây cái nhà Mít to lớn bằng mười bằng trăm lần so với trước đó.
Bởi thế, dù ông Hồ có muốn làm người bình thường, cũng không được!
Theo nghĩa đó, Dos phán, giả dụ Chúa Giê Su có trở lại thế gian, thì đệ tử cũng làm thịt Người để bảo vệ Thiên Chúa Giáo!
Chúng ta cứ thử tưởng tượng, Bác Hồ, một bữa tuyên bố, tớ đếch muốn làm Cha Già Dân Tộc nữa, đám đệ tử chịu nổi không?
Kim Hạnh, nữ Trùm báo Tuổi Trẻ ngày nào, chẳng đã bay chức vì cho ông Hồ làm người trở lại, cũng có bồ, cũng đưa bồ đi coi Sở Thú!
*
Maugham có mấy truyện thật xịn, nhưng suốt đời đau, vì bị giới phê bình coi là nhà văn hạng nhì, đến khi chết, nhắn lại với hậu thế, cớ sao nhà văn hạng nhì như tớ mà có nhiều độc giả quá như thế. Cuốn Lưỡi Dao Cạo của ông mà chẳng bảnh sao. Ông còn một cái truyện Gấu rất mê, Up at the Villa, chuyện một em, khi còn là con nít, được một ông bạn của bố nhắm, lớn lên, mê một anh, lấy làm chồng, anh này tối ngày say xỉn, lại còn máu mê cờ bạc, sau chết vì thượng mã phong, đại khái như vậy, còn ông bạn của bố, sắp được phong chức Phó vương Ấn độ, nghe tin em rảnh rang [available], bèn về Anh cầu hôn. Em tính sáng hôm sau gật đầu, nhưng tối hôm đó đi ăn, để mắt thương hại tay nhạc sĩ vĩ cầm ốm đói, một anh sinh viên phải bỏ chạy quê hương do chống đối nhà nước, và khi về lại villa, thì gặp anh này lết tới đó, bèn cho vô nhà, cho ăn, cho làm tình, cho hưởng thú nhất dạ đế vương, và khi anh sinh viên hỏi, tại sao mà đối xử với anh ta quá tốt như thế, em ngu quá nói thật, ấy là vì tôi thương hại anh, muốn cho anh hưởng lạc thú mà suốt đời anh không tin là anh có thể được hưởng!
Tay sinh viên phát điên lên, chửi, sao lại có thứ đàn bà khốn kiếp như mi, mi tưởng mi là thứ gì, ta là thứ gì, và bèn rút súng ra, đòm chính anh ta một phát, đi luôn.
Người đẹp cuống lên, bèn phôn cho một tay quen, một lãng tử, anh này tới, cho cái xác vô hòm xe rồi kiếm chỗ vắng thẩy xuống biển, và dặn, nè, đừng có kể cho ông Phó Vương nghe đấy nhé.
Bữa sau, em lại ngu quá, kể hết, Phó Vương đau như hoạn, nhưng vẫn tỏ ra là người quân tử, vẫn ngỏ lời cầu hôn, nhưng tuyên bố, sẽ gặp Nữ Hoàng từ chối vinh dự Phó Vương, vì sợ sau này có người khui ra thì bỏ mẹ. Em chán quá, bèn lắc đầu, tưởng ông làm Phó Vương thì tôi mới lấy, chứ già khú đế đại vương như ông, tôi lấy để làm gì!
Tuyệt!
Sự thực, em chẳng ham gì chức vợ Phó Vương, nhưng, theo bạn, có cách nào hay hơn thế, để tống anh già ra khỏi nhà, đi một mạch qua Ấn làm Phó Vương?
Anh lãng tử biết trước, chuyện sẽ xẩy ra như vậy, và phán, người như em, chỉ hợp với anh thôi!
Lần đầu đọc truyện, Gấu cứ khen hoài, cô gái hay thiệt, nghĩ ra cái mưu nói Không với ông Phó Vương thật tuyệt, nhung sau ngộ ra, chính cái chết của anh sinh viên làm cô bớt ngu đi.
Nhưng cái truyện ngắn của Maugham mắc mớ đến ông Hồ, là như thế này.
Nhân vật kể chuyện trong truyện ngắn của M. mà Gấu quên tên, kể là, ông có biết một tay làm bồi bàn cho một nhà hàng nọ. Thế rồi bẵng đi một thời gian, tình cờ gặp lại, anh bồi bàn lúc này có vợ, và được giới thiệu là bá tước gì gì đó. Hỏi, còn nhớ tui không, ông bá tước lắc đầu.
Thế rồi, sau đó, một lần, gặp bà bá tước, không thấy ông chồng, hỏi thăm, bả nói, thằng khùng đó ngỏm rồi. Hỏi, ngỏm ra sao, bả nói, vì tôi lấy anh ta, nên anh ta được mọi người kêu là ngài bá tước, như ông chồng đã mất của tôi. Thế rồi anh ta cứ nghĩ mình là bá tước thiệt. Đi đứng, ăn nói như ngài bá tước. Bữa đó, cháy nhà, cả hai đã chạy ra thoát, kẹt con chó, anh ta quay vô cứu con chó, nói sao cũng không được, vì bậc bá tước, bậc vương giả phải xử sự như vậy.
Cái lý do ông Hồ không thể nào làm con người bình thường được nữa thì cũng y chang. Cục đất thành thần rồi không thể nào trở lại làm cục đất được nữa.
*
Chúng ta đều biết câu chuyện hai ông tượng, một gỗ, một đất, trời nổi cơn lụt lội, trôi lềnh bềnh trên mặt nước, tượng gỗ cám cảnh cho tượng đất, tôi tuy lềnh bềnh, nhưng vưỡn còn, ông chỉ tí nữa, là tan ra thành đất; ông kia cười phán, tớ là đất, thì lại về với đất, còn cậu mới cơ khổ, đang được con người xì xụp quì lạy, cúng bái, bây giờ như cục kít trôi sông; con người, cái túi thịt hôi thối, như Phật nói, một bữa thức giấc thấy mình biến thành thần, là không thể trở lại làm cái túi thịt hôi thối được nữa. Bảnh như Solzhenitsyn kia mà còn bị cái vinh quang đốt cho điêu đứng, như Steiner phán về ông:
Cùng với sự xuất hiện của "Một ngày", chỉ trong "một đêm", Solzhenitsyn trở thành nổi tiếng. Ông tới gặp Anna Akhmatova, nhà thơ vĩ đại nhất khi đó hiện còn sống của nước Nga. Bà hỏi: "Liệu anh chịu được lâu, vinh quang?... Pasternak chịu, thua. Thật khó kéo dài vinh quang, nhất là thứ đến muộn." Một lời cảnh cáo nóng bỏng.
Đúng ra là Solzhenitsyn đã không bị nó đốt cháy: Ông vẫn sống như trước, một ẩn sĩ nhà quê, ăn món ăn nhà quê. Nhưng than ôi, ông mất đi, phần nào tính bao dung; dấn mình, như chưa khi nào dấn mình như thế, vào chức năng Thượng Đế ban cho, hoặc tự mình ban cho: tố cáo, lột trần Cái Ác. Hy sinh tất cả gia đình, bản thân... cho "cuộc điều tra mang tính lịch sử-văn chương": Quần đảo Gulag.
"Nếu ông ta đừng quá bám chặt vào tư tưởng cố định, idée fixe, nếu ông ta cho phép mình, một chút nghỉ ngơi, cho dù vui chơi cho dù sầu muộn, cũng được đi, như Puskhin chẳng hạn...", Tây-phương không thể hiểu, nhưng những bạn tù đã cho ông sự hỗ trợ cần thiết, đã ban thưởng cho ông, còn giá trị hơn cả Nobel văn chương. Thật dễ dàng khi chỉ trích ông, về cách đối xử với vợ con, nhưng không ai có thể trách cứ ông, về chuyện một lòng một dạ với những bạn tù... Với hàng triệu tù gulag, một nhận định nhân vô thập toàn không phải là một lời an ủi, mà là một sự được phép, bởi vì, không một thói hư tật xấu nào có thể lấy đi sức mạnh "thép đã tôi thế đấy", ở con người này: một nhà văn, một công dân.
Một linh hồn lưu vong
Chúng ta cứ thử tưởng tượng, Bác Hồ, chính ông, đã từng thổi ông lên thành vị thần, tự đút cái ống đu đủ vào đít mình thổi mình, rằng thì là suốt đời hy sinh cho đất nước dân tộc đến không màng cái thân, đếch còn thì giờ nghĩ đến vợ con, [ui chao Gấu bỗng nhớ đến DTH, hiện đang ở Tây, cũng chẳng còn thì giờ để sống nữa, vì còn lo viết, lo đại sự, lo tóm cho được sự thực về một đỉnh cao chói lọi…], thế mà đùng một cái, thê nhi tử trọc, cục gạch gói trong tờ báo chẳng thấy đâu, giờ lòi ra cục gạch mềm mại ấm áp thơm như múi mít, thì ăn nói làm sao với nhân dân?
Cà mèng như Gấu, mà cũng có lúc phởn, tự thổi chính mình, tớ sinh ra đời là để tố cáo Cái Ác Bắc Kít. Thượng Đế ban cho tớ nhiệm vụ cao cả đó!
Đỉnh Cao Chói Lọi

Ông Hồ cũng 'tự đặt tên cho mình' là "Thiên Sứ', được Trời ban cho dân Mít, để cứu dân Mít!
Bi giờ thì bạn đọc Tin Văn chắc là thông cảm cho nỗi thất vọng thê lương của Gấu, khi khám phá ra Thiên Sứ, Nữ Bồ Tát... chỉ là một.... Đại Ma Đầu!

Một trong những trường hợp lộng giả thành chân, ly kỳ, thú vị, mà Gấu được biết, do D.M Thomas kể, liên quan tới cuốn Dr. Zhivago, và tác giả của nó, là Pasternak.
Gấu đã lèm bèm về chuyện này, nhân một chuyến vượt biên không thành, trong  “Viết là Khiếp”
Bài viết cụt thun lủn này, cũng đầy tham vọng: Nhìn lại cả 10 năm sau Đại Thắng Mùa Xuân!
Đúng là tham vọng cùng mình!
Sân si trùm thiên hạ, vậy mà đòi tu, tu gì, tu hú! NQT
*
"Tôi trở nên khiếp đảm bởi nghệ thuật".
D. M. Dylan Thomas mở đầu Hồi tưởng & Hoang tưởng.
Nghệ thuật là những ngã ba ngã tư tàn khốc, mang tính Oedipe. Nơi mộng mị, tình yêu, và cái chết gặp gỡ. Zhivago của Pasternak chiêm nghiệm một điều, rằng nghệ thuật luôn luôn là suy tư về cái chết, từ đó sáng tạo ra sự sống."
Điều ngược lại, cũng hoàn toàn đúng.
Cách đây vài năm, tôi [D.M. Thomas] đi thăm Lydia, người chị/em gái, của Pasternak.
Một căn nhà từ hồi Victoria, ọp ẹp, tối thui. Chủ nhà, một người bà già nhỏ nhắn, rệu rạo, lưng còng, mang đôi giầy cụt lủn, lủng lẳng bị chìa khoá... Bà dẫn vào nhà bếp, mời dùng cà phê. Một cái hũ cà phê, loại uống liền, hai cái ly trắng, mẻ. Câu chuyện nhạt thếch. Tôi không làm sao liên hệ bà với Boris, người sáng tạo ra Zhivago, và Lara. Sau cùng, bà hỏi tôi có muốn đi xem mấy bức họa của ông thân sinh. Một cách biết ơn, tôi nói vâng. Tôi đi theo đôi giầy cụt ngủn, bị chìa khoá lên lầu. Bà mở cửa căn phòng.
Một luồng mầu sắc và ánh sáng làm tôi chới với, nghẹt thở. Đúng là một phòng tranh tuyệt vời. Tôi nhận ra ngay Tolstoy, ở nơi Boris trẻ. Sàn ngổn ngang những khung, giá vẽ.
"Tôi đang sửa soạn một cuộc triển lãm", bà giải thích.
Như một bóng ma, tôi đi theo, suốt căn phòng rộng, uống từng hớp thiên tài Leonid Pasternak. Có đến vài phút đồng hồ, tôi đứng ngẩn trước một bức họa. Chân dung một người đàn bà đẹp, dáng mơ mộng, đang chải tóc. Tôi yêu liền ngay nàng.
"Nàng là ai vậy ?" Bà già còng nhún vai:
"Ôi dào, tôi đó mà".
Chẳng thèm để ý đến nỗi mất mát lớn lao, là tuổi trẻ, và nhan sắc, bà quay đi.
Chẳng có gì đáng kể, ngoại trừ thiên tài bất tử của người cha. Tôi có cảm giác những bức họa đã hút sạch bao nhiêu ánh sáng, bao nhiêu đời sống từ căn nhà của cô con gái.
"Tôi nghĩ chắc là bà đã có bảo hiểm những bức họa?"
"Không, nếu bị đánh cắp, cái gì có thể thay thế?"
Trở lại bếp, bà cho tôi coi những bức hình gia đình, hầu hết là của Boris và con cháu của ông. Một trong những đứa cháu trai, Lyovya, đã chết trong những tình huống thật là kỳ bí, đáng sợ; bà bảo tôi. Chưa tới 30, đang khoẻ mạnh, nó lăn quay ra chết, vì đứng tim, ngay trên đường phố Moscow, đúng chỗ Zhivago bị bịnh tim quật ngã...
Thomas không thể không nghĩ đến một điều, cái chết của nhân vật giả tưởng, Zhivago, đã "ứng" vào người cháu trai. Thiên tài Pasternak đã biến đứa cháu thành một cái bóng, y hệt như cô con gái Lydia đã trở thành cái bóng của nghệ thuật, của ông thân sinh.
Liền đó, ông kể lại một kinh nghiệm của riêng ông, trong một lần đi trị bịnh. Bà bác sĩ tâm thần làm ông nhớ đến mẹ, và một lần không vâng lời bà.
(Ở đây có một cái gì liên can đến mặc cảm Oedipe).
"Thay vì đi nhà thờ, cậu đã tới một sex shop".
"Đúng như vậy". "
Rồi trí tưởng của tôi đầy rẫy những hình ảnh chết chóc, của mẹ tôi, của bạn bè...
Bữa sau, bà bác sĩ gọi điện thoại:
"Tôi không thể gặp anh bữa nay. Tôi phải đi đám ma."
"Oh, I am sorry, tôi mong không phải là một người thân của bà."
"Thảm thay, đúng như vậy, ông già của tôi."
Và Thomas kết luận, đâu có gì là đáng ngạc nhiên, nếu tôi trở nên khiếp đảm vì nghệ thuật ?
"Không phải cuốn sách của tôi là một tên sát nhân, nhưng đâu đó, từ những trang sách vang lên, tiếng cười sảng khoái, của quỷ...".
Chỉ là lộng giả thành chân. Bóng ma giả tưởng Zhivago kiếm người thế mạng để đi đầu thai.
Đó cũng là cảm giác ghê rợn, khủng khiếp khi ông già gặp lại cô bạn ở xứ lạnh.
Như thể cuộc chiến lập lại, khi giả tưởng "xuất hiện".