Foreword by Nadezhda Mandelstam

I think that the most difficult task in the world is the translation of verses, particularly of a true poet, in whose verses there is no discrepancy between the form and the content (or meaning) - both of them always new and but a bit different (with no great disparity between them) - and where the ego of the poet is always strikingly felt. Marina Tsvetayeva said she could write as Mandelstam did but that she didn't want to. She was a great poet but she was greatly mistaken. She could be influenced by Mayakovsky and Pasternak and remain Tsvetayeva because they were innovators and therefore easily aped. But Mandelstam composed verses in tradition, which is far more difficult to imitate.
Mr Robert Lowell's translations are very free; Mr Paul Celan's into German also free. But both are a very far cry from the original text. As far as I know the translations of Mr Greene are the best I ever saw. I can't give my opinion about the Italian translations, as I don't know Italian as well as English, French and German. As for Elsa Triolet's, they are as naive and vulgar as she was.
Mandelstam said that the contents are squeezed from the form as water from a sponge. If the sponge is dry, there would be no moisture at all. So, to render the content - which Mr Greene has succeeded in doing - is to give, in a way, the form or harmony, the harmony which can't be rendered in translation, the harmony which is quite simple and at the same time mysteriously complicated. Poetry is a mystery.

Nadezhda Mandelshtam, 1976

Tôi nghĩ khó khăn nhất trên thế gian này là cái chuyện dịch thơ, nhất là của thi sĩ thực, trong những câu thơ đó, thì không có phân chia, khác biệt giữa hình thức và nội dung (hay là nghĩa thơ] - cả hai luôn luôn mới, nhưng với 1 tí khác biệt (không có phân cách lớn giữa chúng) – và đó là nơi mà cái tôi của thi sĩ  luôn luôn rung động và làm cho chúng ta cảm thấy được – Marina Tsvetayeva nói, bà có thể làm thơ được như Mandelstam, nhưng bà không muốn làm. Bà là một nhà thơ lớn, nhưng bà lầm lẫn nặng, khi phán như thế. Bà có thể bị ảnh hưởng bởi Mayakovsky và Pasternak, nhưng vẫn là bà, nhà thơ Tsvetayeva, bởi vì họ là những nhà thơ canh tân, do đó dễ có người mô phỏng, làm theo; dễ có đệ tử.
Nhưng Mandelstam làm những bài thơ theo truyền thống, thật khó bắt chước.
Những bài thơ dịch của Robert Lowell thì theo kiểu thơ tự do; Paul Celan chuyển qua tiếng Đức cũng theo kiểu thơ tự do. Nhưng cả hai đều là tiếng kêu la thật xa với nguyên tác. Như tôi hiểu được, thì những bản dịch của Greene là số một, mà tôi từng thấy. Tôi không dám đưa ra ý kiến về những bản dịch tiếng Ý, vì tôi không biết tiếng Ý, so với tiếng Anh, Pháp, và Đức. Về những bàn thơ dịch của Elsa Triolet, chúng mới khờ khạo làm sao, và tầm phào, như bà vẫn vậy.
Mandelstam nói, nội dung thì được vắt ra khỏi hình thức, như vắt 1 cái bọt biển. Nếu một cái khăn bằng bọt biển mà khô, thì chẳng có tí ẩm nào được vắt ra. Như thế, đưa ra nội dung – như Greene thành công trong việc làm như thế - là, một cách nào đó, cho nó một hình thức hay sự hài hòa, một sự hài hòa thật khó có trong dịch thuật, một sự hài hoà hoàn toàn giản dị, và cùng lúc, rắc rối thật bí ẩn. Thơ là một huyền nhiệm.

You took away my seas and running jumps and sky
And propped my foot against the violent earth.
Where could this brilliant calculation get you?
You couldn't take away my muttering lips.

(307) May 1935

Bản tiếng Pháp:

En me privant des mers, de l'élan, de l'envol
Pour donner à mon pied l'appui forcé du sol:
Quel brillant résultat avez-vous obtenu?
Vous ne m'avez pas pris mes lèvres qui remuent!

Mi lấy của ta Biển -Trời - Nhịp Đời
Cùm chân ta vào đất:
Làm sao mi cấm môi ta run? 

My country conversed with me,
Spoiled me, scolded, didn't listen.
She only noticed me when,
Grown-up, I became an eye-witness.
Then suddenly, like a lens, she set me on fire
With a beam from the Admiralty spire.

(part 6 of 312) May-June 1935

Xứ sở của ta nói với ta,
Nuông chiều ta, gắt gỏng với ta, không nghe ta nói.
Nó chỉ để ý đến ta khi,
Trưởng thành, ta trở thành một chứng nhân bằng mắt.
Và thế là bất thình lình, như thấu kính hội tụ
Nó chiếu vào ta, và làm bật cháy
Với ngọn lửa từ Ngọn Đỉnh Trời  

I shall not return my borrowed dust
To the earth,
Like a white floury butterfly.
I will this thinking body
This charred, bony flesh,
Alive to its own span -
To turn into a street, a country.

(from 320) 21 July 1935

Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia,
Trả lại mặt đất chút tro than vay mượn.
Ta muốn cái thân xác này
Biến thành ngã tư, ngã năm, ngã bẩy,
Thành phố, thành đường....

[Note: Gửi Cù Hậu Duệ. NQT]

Mấy dòng thơ sau đây, của Mandelstam, để tặng con phố mang tên ông.

Như Phố TCS !

What street's this one?
- 'This is Mandelstam Street.
His disposition wasn't "party-line"
Or "sweet-as-a-flower".
That's why this street -
Or, rather, sewer
Or possibly slum -
Has been named after Osip Mandelstam.'

Con phố nào đây?
-Phố Mandelstam
Sao không có tí ‘đường lối của Đảng’
Hay ‘đẹp như thơ, ngọt như hoa’
Chắc vì thế mà có con phố như thế này –
Hay, tốt hơn, thì là một cái cống rãnh
Hay, có thể, phố ổ chuột-
được đặt tên theo nhà thơ Mandelstam

Sau khi Stalin chết, Mandelstam được ‘phục hồi’, nhưng vẫn chưa có con phố nào được đặt tên nhà thơ, ở toàn xứ Liên Xô

Bắc Kít, mê tiếng Nga, mê Cách Mạng Nga, mê kít Nga, thành thử Gấu phải chọn 1 nhà thơ Nga vinh danh Cù Hậu Duệ, để cho chúng biết Nga đâu phải chỉ có thứ thơ xúi người ta giết người, và phải chọn đúng cái ông làm thơ chửi Stalin, và chết ở trong tù, làm gì có thứ thi sĩ ngồi viết tự kiểm, xin tha, về nhà, để… làm thơ!

Trong bài Tựa cho tập thơ của chồng, bà vợ chỉ ra sự khác biệt giữa thơ canh tân, và thơ truyền thống, đúng vấn đề chúng ta đang đụng phải, khi nghĩ tới thơ lục bát của xứ Mít.
Có gì dễ bằng làm thơ lục bát, và có gì cực khó, làm thơ lục bát?

Gấu thấy nhan nhản thơ lục bát ở trên lưới, sợ quá đến hết dám đọc!

---

Mấy bài thơ sau đây, của Charles Simic, trong Master of Disguises, là để tặng… Gấu!
 

The Invisible One

You read today about a child
Kept for years in a closet
By his crazy parents
On a street you walked often.

Busy with your own troubles,
You saw little, heard nothing
Of what was said around you,
As you made your way home

Past loving young couples
Carrying flowers and groceries,
Pushing baby carriages,
Hanging back to scold a dog. 

Kẻ vô hình

Bạn đọc báo bữa nay về một đứa trẻ
Bị nhốt nhiều năm trong một tủ áo
Bởi bố mẹ khùng
Ở con phố mà bạn thường đi bộ qua

Bận bịu với đủ thứ chuyện của riêng bạn
Bạn ít nhìn, chẳng nghe gì hết
Về những gì xẩy ra quanh bạn
Khi bạn trên đường trở về nhà 

Vượt qua những cặp vợ chồng yêu thương thắm thiết
Ôm hoa, tạp phẩm
Đẩy xe con nít
Chùn bước lại một tí để la con chó.

 

Private Miseries

More than this crippled veteran playing the banjo,
I have no right to grumble,
More than this old woman cracking open her purse
To give him a quarter,

Lest they both take offense and beat me
On the head with one of his crutches.
My own anguish must remain unspoken,
Hidden behind a firm stride and a smile.

One day I knelt down and cursed God
For all the suffering and injustice he consents to.
Since then, I have felt even more alone.
Like a lifelong widower forever unconsoled
I pass the homeless huddled in doorways

Upon a winter morning and dare not
Grouse about my own sleepless night,
And my cold feet that make me hurry past them.

Những nỗi khốn khổ mình ên

Hơn cả cái anh cựu binh VNCH,
già què, đang từng tưng với cây đàn băng dzô
Tớ đếch có quyền càu nhàu
Hơn cả cái bà già đang cố mở bóp
lấy mấy nghìn Cụ Hồ cho ông lính Ngụy già què

Cứ để cho họ cảm thấy bị tổn thương và đập vào đầu tớ
Với một trong những cây nạng
Cái nỗi thống khổ của riêng tớ phải được nín khe,
Và được giấu ở bên dưới bước đi mạnh mẽ, và nụ cười.

Một bữa tớ quỳ xuống và nguyền rủa Thượng Đế
Về bao đau khổ và bất công mà ông ta cứ nhè tớ mà trút xuống
Kể từ đó, tớ cảm thấy cô đơn còn hơn bao giờ hết
Như một bà goá cả đời không hề được an ủi.

Tớ đi qua một đám người vô gia cư láo nháo ở hành lang
Một buổi sáng mùa đông và không dám
Càu nhàu về một đêm mất ngủ của riêng tớ
Và đôi chân lạnh giá của tớ càng khiến tớ vội vã đi qua họ 

And Who Are You, Sir?

I'm just a shuffling old man,
Ventriloquizing
For a god
Who hasn't spoken to me once.

The one with the eyes of a goat
Grazing alone
On some high mountain meadow
In the long summer dusk. 

Nhưng Ngài là Ai, hử Ngài?

Tớ chỉ là một tên già lê lết
Nói chuyện bằng bụng
Về một ông trời
Chưa từng nói với tớ một lần

Kẻ có đôi mắt dê
Thả dê một mình
Trên cánh đồng cỏ trên núi cao
Vào một hoàng hôn dài mùa hè

Among the Exiles

One met former cabinet ministers,
University professors, defrocked priests and officers,
Feeding pigeons from a park bench,
Squinting into foreign newspapers
And telling anyone who happened to ask
Not to bother their heads about the truth.

On the use of murder to improve the world
They had many vivid memories
As they huddled in their dim kitchens,
Clipping supermarket coupons,
Shifting the loose dentures in their mouths
While waiting for the teakettle to boil.

They ate in restaurants with waiters older than themselves,
Musicians whose fingers bled
As they picked at their instruments
Making some tipsy widow burst into sobs
On hearing a tune her husband the general loved,
The one who sent thousands to their deaths.

Giữa những Lưu Vong

Người ta gặp những cựu bộ trưởng
Giáo sư đại học, tu sĩ mất áo tu, sĩ quan mất quân phục,
Cho bồ câu ăn ở băng ghế công viên,
Liếc tờ báo chợ
Và biểu người nào tính hỏi,
Này, đừng có bực mình, lúc lắc cái đầu, khi biết sự thực

Về cái việc sử dụng sát nhân để cải thiện thế giới
Họ có nhiều kỷ niệm sống động
Khi quay mòng mòng trong căn bếp tối thui
Cắt cắt mấy cái phiếu siêu thị
Xốc xốc bộ răng giả trong miệng
Trong khi chờ ấm nước pha trà sôi

Họ ăn trong những tiệm bồi bàn già hơn họ
Nhạc sĩ bấm đàn bằng những ngón tay rướm máu (1)
Làm một bà góa ngà ngà say, khóc nức nở
Khi chơi một điệu nhạc mà ông chồng đại tướng ngày nào của bà thích nghe
Ông tướng này đã từng ra lệnh làm thịt hàng ngàn người

Charles Simic: Master of Disguises

(1)
Charles Simic chắc là có đọc Kiều rồi, nên thuổng, như đám mũi lõ thuổng nhạc Trịnh, “nghi án” đang gây chấn động trong giới giang hồ Mít ở trong nước: "bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay" !!!

Ui chao, Gấu lại nhớ đến cảnh nàng Kiều họ Trịnh hầu đàn Hồ Tôn Hiến!

The Empress

My beloved, you who spend your nights
Torturing me
By holding up one mirror after another
To me in the dark,
If there's anything I know to say or do today,
I merit no praise for it,
But owe it to the subtlety of your torments,
And your perseverance in keeping me awake. 

All the same, who gave you the right
To judge me in my wretchedness?
What soul white as snow
Compiled this endless list of misdeeds
You read to me every night?
The airs you put on when I tell you to stop
Would make one believe
You were once a bedmate of a Chinese emperor.

I like it best when we do not say a word.
When we lie side by side
Like two lovers after their passion is spent.
Once again, day is breaking.
A small bird in the trees is pouring her heart out
At the miracle of the coming light.
It hurts.
The beauty of a night spent sleepless.

Nữ Hoàng

Người yêu ơi, hằng đêm
Tra tấn anh
Bằng cách cầm hết gương này tới gương khác
Cho anh soi trong bóng tối,
Nếu có điều gì anh biết và nói ra, hay thực hiện, bây giờ
Anh thật chẳng đáng để mà ngợi khen
Nhưng anh nợ em ở cái trò tra tấn thật là tinh vi thật là ly kỳ thật là tinh tế đó!
Và ở cái sự lì lợm của em, làm sao giữ cho anh lúc nào cũng tỉnh thức.

Thì cũng vậy thôi, ai cho phép em cái quyền phán đoán anh,
Trong tình trạng khốn khổ khốn nạn như thế?
Linh hồn nào trắng như tuyết
Chứa trong nó cái danh sách thật dài toàn những điều xấu xa, đê tiện
Em đọc cho anh nghe hằng đêm?

Cái dáng điệu của em khi anh năn nỉ, hãy xì tốp,
Làm cho anh nghĩ rằng,
Em có thời là bạn giường của hoàng đế Trung Hoa.

Anh mê nhất khi chúng ta chẳng ai nói một lời
Khi nằm bên nhau
Như hai người yêu cạn sạch đam mê
Ngày lại tới
Một cô chim nhỏ, trên cành cây, hót đến bật trái tim ra khỏi lồng ngực.
Khi chứng kiến phép lạ ánh sáng lại xuất hiện
Nó làm đau.
Cái đẹp của một đêm ‘mật ngữ” (1)

Charles Simic: Master of Disguises

“Dem Mat Ngu”, tên một bài viết của HPNT, về Trần Dần,

Trần Anh Thái: Trong tập "Lửa Thiêng" chỉ có tám bài thơ lục bát, bài nào cũng toàn bích, nhà thơ có bí quyết gì?
Huy Cận: Ấy là bản năng thơ, tôi không có bí quyết gì, không có lý luận gì, thơ là thiên bẩm.
Source