Điêu tàn ư? Đâu chỉ có điêu tàn... 

Giải thưởng Goncourt 1997 của Pháp về tay một nhà văn chuyên môn bắt chước người khác: Marguerite Duraille, tức Patrick Rambaud. Marguerite Duraille, là từ Marguerite Duras, một nhà văn nữ nổi tiếng của Pháp. Tác phẩm của ông vua ăn trộm này cũng từ Duras: Mururoa mon amour (Hiroshima mon amour). Chúng ta tự hỏi, chuyện mô phỏng trong văn chương, là do quá say mê thần tượng, hay là do thiếu khả năng sáng tạo. Dù thế nào, thì đây cũng là một dòng văn chương hoàn toàn riêng lẻ, với những đại gia như De Reboux, Eco...

Một trong những cuốn sách của Eco, riêng tựa đề thôi, đã là một xúc phạm tới những đầu óc nghiêm túc: Làm thế nào dạo chơi với một chú cá hồi. Tác phẩm nổi tiếng của nhà văn này, Tên của bông hồng, là một món dựa mận, nào Conan Doyle, Borges, cùng với cả lô tác giả thời trung cổ. Mộc tồn hai lửa mới ngon, dân nhậu chúng ta đã có kinh nghiệm về chuyện này rồi. Nội từ mộc tồn không thôi, là đã trải qua mấy kiếp mô phỏng: mộc tồn=cây còn= con cầy. 

Đây là chuyện nghiêm túc: Những giáo sư trường Mỹ Nghệ, khi bắt học trò tới "cọp dê" (copier) những họa phẩm tại Louvre, tại Sorbonne, đã coi mô phỏng là bài tập bắt buộc, không thể thay thế được. Nhiều nhà văn, trước khi nhẩy xuống nước, đã phải học bơi ở những tiền bối. Trước khi vào trận với bộ tiểu thuyết khổng lồ, "Đi tìm thời đã mất" Proust đã "tam kiến thảo lư" không phải một mà là "hàng lô" Khổng Minh. Đề tài mà ông quan tâm: một chuyện ăn trộm (escroquerie) làm say mê dư luận. Và ông đã thử kể, cùng một câu chuyện, bằng 9 cây viết khác nhau: Renan, Sainte-Beuve, anh em nhà Goncourt, Michelet, Saint-Simon, Balzac... Trong khi hì hục như vậy, ông trở thành ngang hàng với họ. 

Patrick Rambaud, Goncourt 1997 với cuốn Trận đánh, La Bataille (nhà xb Grasset), rất say mê mấy trò mô phỏng của bậc đàn anh Proust. Trong một cuộc phỏng vấn dành cho tờ Đọc (Lire), ông phân biệt giữa mô phỏng (pastiche), và nhại (parodie). Giữa say mê, ngưỡng mộ, và chế nhạo. Và cùng với chế nhạo, là sự độc ác, ở một mức độ nào đó. 

Là một độc giả trung thành của Reboux và Muller, qua cuốn Phỏng theo... (A la manière de...), ông tự hỏi, liệu có thể tái tạo kinh nghiệm này với những tác giả đồng thời. Và sau đó, với sự cộng tác của một người bạn, chừng 40 tác phẩm nhạo, nhại đã ra đời, như "Roland Barthes, dễ thôi" (R. Barthes sans peine); Francois Sagan: Một con tầu trong mắt em (nhại Một chút mặt trời trong nước lạnh). Simone de Beauvoir La Farce (Chuyện hề) des choses (La Force des choses: Sức mạnh của những sự vật). Rồi Aragon, de Gaulle, Phillipe Sollers, André Malraux... 

Những nạn nhân phản ứng ra sao? Họ đau, đau lắm. Nhiều người giận điên lên. Theo ông, kẻ bị nhại càng lớn đầu, càng dễ đập, niềm vui càng kéo dài. Thí dụ như M. Duras. Bà ta quá gồng mình, quá tự mãn đến nỗi, chẳng khó khăn gì, tôi có ngay hai tác phẩm: Virginie Q. và Mururoa mon amour, cùng ký tên M. Duraille.
 

Ở Việt Nam, Xuân Sách cũng thật sắc sảo trong trò chơi mô phỏng mấy đàn anh văn nghệ. Nghe kể lại, có những bậc trước khi nhắm mắt, còn ân hận, không được ông chiếu cố! 

Viết đến đây, tôi bỗng nhớ đến nghệ thuật chửi, của mấy bà già nhà quê. Chửi cũng là một hình thức lập lại, những câu chửi có sẵn trong nhân gian, rồi thậm xưng, sáng tạo thêm. Trong những câu chuyện chửi "tốt", có một, từ Liêu Trai Chí Dị của Bồ Tùng Linh, được Hiếu Chân mô phỏng. Đó là câu chuyện mất vịt không chửi. Đại khái như sau: một bà già nhà quê có một bầy vịt, cứ hao hụt dần. Nhưng chẳng bao giờ bà ra đầu ngõ, chổng mông, vén váy tố "mả cha, mả bố thằng nào, con nào bắt trộm của bà...". Anh chàng hàng xóm khoái món thịt vịt luộc chấm mắm gừng, một bữa thức dậy, bỗng thấy lông vịt mọc lên, trước còn ít sau cứ thế lan khắp người! Hoảng quá, lên chùa, cầu cứu Phật. Phật nói, muốn hết bệnh, phải đến nhờ bà cụ mất vịt chửi cho! Chửi đến đâu, lông vịt rụng tới đó! 

Nhìn theo kiểu "mô phỏng, xiên lệch, xỏ lá" như vậy, chúng ta mới thấy giá trị của những lời "giải oan" của dòng văn chương "phản kháng": giả sử không có những lời "chanh chua" của một Phạm Thị Hoài, thí dụ vậy, không hiểu lông vịt sẽ còn tràn lan tới đâu, trong thế giới toàn trị đó! Trường hợp của Xuân Sách, và những bài thơ của ông, khác với tác giả ăn giải Goncourt là vậy.

Nhân đây cũng nên "tụng" thêm một vài lần, đôi ba vần thơ của ông. 

Về Chế Lan Viên:
Điêu tàn ư? Đâu chỉ có điêu tàn 

Về Huy Cận: 

Các vị La hán chùa Tây phương
Các vị gầy quá, còn tôi béo
Năm xưa tôi hát vũ trụ ca
Bây giờ tôi hát đất nở hoa
Tôi hát chiến tranh như trẩy hội
Không nên xấu hổ khi nói dối
Việc gì mặt ủ với mày chau
Trời mỗi ngày một sáng có sao đâu!

Trang đầu cuốn tiểu thuyết Trận Đánh, là những lời đề tặng, cũng hơi khác thường: Gửi Bà Pham Thi Tieu Hong với yêu thương, Cô Xuan với cảm mến, Ông de Balzac với những lời xin lỗi của tôi. Tại sao lại có những lời xin lỗi ở đây? Tác giả giải thích:

Tôi muốn dẫn các bạn tới tất cả những kinh tởm, tất cả những vẻ đẹp của chiến trường; trận đánh của tôi, đó là trận Essling. Cuốn tiểu thuyết này, Balzac đã tính viết, ông nghĩ về nó, ông đi thăm những nơi chốn, gặp gỡ những nhân chứng, ghi chú. Ông tuyên bố ý định của mình, trong một lá thư dài, gửi bà Hanska, nhưng bị chi phối bởi cả ngàn dự án này nọ, ông chẳng bao giờ cho chúng ta được đọc cuốn sách đã ám ảnh ông. 

Tại sao Balzac muốn kể lại (trận đánh) Essling? Tại sao ông muốn đưa chúng ta tới ngưỡng cửa thành phố Vienne, vào năm 1809, cùng với Nã Phá Luân? Tại sao không phải (là những trận đánh khác): Marengo, Aboukir, Austerlitz, hay Wagram? Tại sao chỉ nội trong hai ngày trời tàn khốc này, khi con người chẳng còn ham muốn chém giết nhau, vậy mà con số nằm xuống cánh đồng lúa mì là 40 ngàn người? Để tìm hiểu, chỉ còn mỗi một cách là, đến lượt tôi vượt sông Danube, phi ngựa cùng Lames và Masséna, ngửi mùi lửa cháy, run sợ cùng những tiếng đại bác của quân Áo... Thoạt đầu, chỉ là một tra vấn, tiếp theo là tò mò, sau đó là ham muốn, và sau cùng, là một cần thiết."

 "Nào lên ngựa!"

Ng. Tuấn Anh