Thư bạn

Anh... thân mến,
Nhân dịp sắp hết năm cũ và bước sang năm mới, kính chúc anh và gia đình được an lạc, công việc sáng tác được phát triển như ý và càng ngày càng có thêm nhiều bạn tốt.
Hai ngày vừa qua, tôi có dịp đọc hết cuốn sách anh tặng (tôi rất ít đọc sách xuất bản ở đây, ngoài những sách đã nổi cộm (như Đêm Giữa Ban Ngày). Tôi cũng đã đọc truyện Mộ Tuyết trong tập sách đã in trước đây. Qua đó tôi hiểu thêm về anh hơn. Anh có nỗi buồn xa quê hương yêu dấu (Hà-nội), gia đình phân ly, tan tác. Tôi cũng có đứa em duy nhất, nó đã tử trận sau hiệp định Paris. Cho nên tôi chia sẻ được phần nào nỗi đau, mất mát của anh.
Tôi cũng rất kính phục anh có kiến thức rất rộng về văn học, triết học của Tây phương hiện đại. Thuở mới đến..., từ một chàng trai nhà nghèo bước vào xứ giầu có và nhiều thông tin, tôi cũng đam mê nền văn minh phương Tây. Vì vậy thay vì chú tâm học (ngành chuyên môn (2) tôi dùng thì giờ đọc tất cả những loại sách triết, văn chương, nghệ thuật, hội họa, âm nhạc... Khi đi theo phong trào... (tôi) mới chuyển sang đọc cái khác. Vì vậy, khi không còn hoạt động gì nữa, tôi tìm lại được cái thú đã mất gần 20 năm, là nghe nhạc cổ điển, đọc sách văn chương thế giới. Và từ vài năm nay, là quay về cội nguồn, tìm hiểu phương Đông, và nhất là về đạo Phật. Dài dòng như thế là để muốn nói, tôi hiểu anh và mình có nhiều điểm khá giống nhau.
Ngoài ra, đã là bạn với nhau, anh cho phép tôi nói luôn hai ý nghĩ khác.
Thứ nhất là qua văn chương của anh, tôi thấy anh còn quá "cay cú" (hay nói theo nhà Phật, còn "quá chấp"), về cái xấu của chủ nghĩa Cộng sản. Vì vậy mà anh rất nhậy cảm với cái dở, cái xấu của nó, và cũng vì thế, nhiều khi anh thấy không trọn, không hết mà có lúc, không đúng. Anh (và cũng có nhiều người khác giống như anh) quá "độ lượng", về chế độ Sài-gòn, về người Mỹ. Tôi hy vọng là anh tiếp tục mở rộng quan hệ (.....) thì những cái chấp "vô lý" đó sẽ lần lần tự xóa đi, và anh sẽ thanh thản hơn, nhìn Hà-nội, nhìn các con người như Văn Cao, Nguyễn Tuân... với con mắt thông cảm hơn. Dù không phải là người Hà-nội, tôi rất yêu thành phố này, và rất quí nhiều bè bạn (....) mà anh có nói qua.
Thứ hai, hiểu biết của anh về văn học phương Tây khá sắc, nói ít, gọn mà sắc sảo. Nhưng anh mê nó quá, lúc nào cũng lởn vởn ở trong óc anh, nên anh kể hết về người này lại nhắc đến câu chuyện khác. Giá mà, với vốn kiến thức ấy, anh tập trung, giới thiệu mổ xẻ, đào sâu, so sánh, thì chắc độc giả bình thường sẽ hấp thụ được nhiều hơn. Những tác phẩm, những con người mà anh lướt qua (lướt qua chứ không hẳn là giới thiệu) rất đáng được giới thiệu đánh giá (phần được, phần chưa được, phần thất bại) kỹ hơn. Trong một mức độ nào đó, Việt nam rất hiếm, nếu không nói là không có một nhà phê bình văn học có tầm cỡ (kiến thức rộng, cả Tây lẫn Đông). (Một người như thế) mới (vừa) đánh giá vừa giúp cho độc giả thấy được giá trị và giới hạn, qua đó cũng đốc thúc những người sáng tác thực sự kiểm điểm lại mình và từ đó có tiến bộ. Công việc phê bình của anh, qua cái nhìn chủ quan của tôi, có lẽ mới làm được phần "mua vui".
Lâu nay, tôi chưa hề góp ý điều gì, nay mạo muội nói mấy điều với anh, chỉ muốn thể hiện cái tình bạn sơ giao với nhau. Nếu có sai thì anh bỏ qua cho (đừng chấp!)
.....

Thân mến, 

II. Tiếng nói, từ miền lạnh 

Tôi rời Hà-nội vừa lúc mới lớn, chớm yêu thành phố. Chớm nhận ra những vẻ đẹp của nó. Khi viết Những Ngày Ở Sài Gòn (1965), trí tưởng tôi vẫn còn tràn ngập những kỷ niệm về Hà-nội.
Rồi tới những tác phẩm của Miền Bắc, đọc sau 1975. Tôi cố tìm một Hà-nội của tôi ở trong đó. Cố tìm một Hà-nội đẹp như mơ bỏ lại. Những bè bạn bỏ lại.
Không thấy.
Cho tới khi đọc Lê Minh Hà.
Phải nói, tôi đã chờ hoài một tác phẩm như vậy.

Trong bài viết Nhà văn và chủ nghĩa Cộng sản (3), khi điểm cuốn Văn chương và Cách mạng (Literatur und Revolution) của Jurgen Ruhle - một trong những nhà văn, trí thức đã chủ trì, và kinh nghiệm mùi vị chủ nghĩa Cộng-sản và sau đó từ bỏ thực tại Stalinist, rồi chọn Đức quốc làm nơi trú ẩn - George Steiner coi Văn chương và Cách mạng có tầm vóc một cuốn lịch sử về nhà văn và chủ nghĩa Cộng-sản trên toàn thế giới. Về định mệnh văn chương Nga duới thời Lenin, và về bộ ba cách mạng Blok, Yessenin, Mayakovsky: Bên dưới những câu chuyện kể về người và việc, vọng lên thanh âm rền rĩ, về căn do của (những hành động) lưu đầy, hành quyết và tự sát (4).
Tới Pasternak, Steiner cho rằng, Ruhle đã nhận ra ở tác giả này, tiếng nói đích thực của Nga, và cùng với nó, viễn ảnh vượt lên mọi oan khiên tàn bạo của nhất thời; và đồng ý với Edmund Wilson (5) khi tìm thấy ở trong nhân vật Lara và Zhivago một thách đố không thể trả lời, đối với chủ nghĩa duy lịch sử, và định mệnh thuyết chối từ cuộc đời của ý thức hệ Cộng-sản. Thật hiển nhiên, nếu Pasternak có thể giữ riêng cho mình một tình yêu nổi loạn, riêng tư ngay trong lúc ăn nằm với Liên-bang Xô-viết, điều này chứng tỏ tinh thần Nga vẫn còn sống ở bên dưới lớp băng là kỷ luật Đảng.
Như một đứa con của Hà-nội, từ lâu, tôi vẫn cố tìm cho được cái tình yêu riêng tư, nổi loạn, ngay trong lúc ăn nằm với chế độ toàn trị, của cái gọi là "tinh thần Hà-nội."
Sau này tôi thấy ở hai người, Vũ Thư Hiên, và Lê Minh Hà.

G. Steiner nhận xét về tác phẩm đã một thời làm say mê cả một Miền Nam Việt Nam - như một tác phẩm chống Cộng: Do ở xa nước Nga, Ruhle đã "không nhận ra, thế giới, hình ảnh, cảm nghĩ của đôi tình nhân Lara-Zhivago đối với thế hệ trẻ hơn họ. Chính đám cầm quyền, đám già đã sợ hãi cuốn sách, và tìm đủ mọi cách để cho nó im luôn." Và ông "tự hỏi, không biết những người trẻ tuổi có tìm ra được một điều gì trong Bác sĩ Zhivago (6), nhưng chắc họ chỉ coi đây là một câu chuyện thần tiên làm mủi lòng độc giả hay một mẩu giả tưởng về lịch sử, xa xưa như Anna Karerina."

Nhưng quan trọng hơn hết, Steiner cho rằng, "người ta không thể nào nhìn ra tác phẩm (Bác sĩ Zhivago) thường xuyên tự mâu thuẫn, mang tính suy tư và tản mạn này, nếu không nhận ra một điều: tác giả của nó đã đắm đuối chết chìm trong những đau thương và hoài vọng về cách mạng Nga. Trong nhiều chiều hướng, cuốn tiểu thuyết là một biện minh, một cái cớ cho cách mạng: một cuộc cách mạng hướng nội, toàn diện hơn cả cuộc cách mạng đưa đến xã hội Xô-viết."

Đọc những nhà văn thuộc dòng "phản kháng" ("ly khai" đúng hơn, theo tôi) ở trong nước như Dương Thu Hương chẳng hạn (7), họ cố vẽ ra một cuộc cách mạng tưởng tượng như thế, khi chống Đảng, nhưng vẫn tin vào chủ nghĩa Cộng-sản.

Ở Vũ Thư Hiên, trong Đêm Giữa Ban Ngày, có vẻ như ông vẫn đắm đuối trong những đau thương và hoài vọng như vậy. Ở Lê Minh Hà, không. Bà như muốn một điều khác. Trong tập truyện đầu tay, Trăng Góa (nhà xuất bản Thanh Văn, 1998), người ta đã nhận ra một giọng nói, tuy mệt mỏi, chán chường - thí dụ giọng nói của vầng trăng goá, tự nhủ lòng mình, lần này lấy chồng, sự thực là kiếm cha cho đứa nhỏ - nhưng không thể bị bẻ gẫy.

Vả chăng có sự khác biệt giữa hai người viết, về tuổi tác, về "gia thế" - người Cộng-sản gọi là lý lịch giai cấp. Với Lê Minh Hà, độc giả chỉ có thể mường tượng ra, qua những nhân vật nữ trong truyện. Còn với Vũ Thư Hiên, chúng ta đều biết thân phụ ông là người thân cận với Hồ Chí Minh, và vụ án chống lại Đảng gia đình ông là nạn nhân, vốn chỉ là thanh trừng lẫn nhau giữa những người Cộng-sản. Nạn nhân của Cộng-sản ở đây là những người Cộng-sản, và vì là nạn nhân, họ tin rằng họ trung thành với chủ nghĩa hơn là những kẻ thắng thế đang nắm quyền.

Hơn nữa, còn khoảng cách giữa hai thế hệ - mà Phạm Thị Hoài tin tưởng vào nó, khi viết về vị thủ lãnh trong bóng tối, Trần Dần. Chính khoảng cách này đã phân chia những người như Vũ Thư Hiên, và Lê Minh Hà. Nó cũng đã khiến Phạm Thị Hoài cay đắng chua chát, "dù có rũ bụi tôi cũng không dám làm quen" (8). Ở đây, là vấn đề tầm nhìn. Là vấn đề anh hay tôi có thiết tha với nó hay là không: chủ nghĩa Cộng sản. Hãy bỏ qua những cơ hội chủ nghĩa, với những người Cộng-sản Miền Bắc, tin vào chủ nghĩa là tin vào chiến thắng miền Nam, vào thế tất thắng của chủ nghĩa bách chiến bách thắng.
Với thế hệ đi liền theo sau đó, họ nhìn xa hơn: chiến thắng Miền Nam không biện minh gì hết.
Nếu có, thì là: thắng trận nhục nhã lắm!

III. Cô Rơm và những người Hà-nội khác

Cô Rơm (9) là người Hà-nội. Theo như tôi biết, hay tưởng tượng rằng mình biết, cô có tên mộc mạc này, là do bà mẹ sinh ra cô trên một ổ rơm, khi gia đình chạy khỏi thành phố Hà-nội, những ngày đầu "Mùa Thu".
Kim Dung cho rằng thiên nhiên khi "bịa đặt" ra một tai ương, thường cũng bịa đặt ra một phương thuốc chữa trị nó, quanh quẩn đâu gần bên thảm họa. Ông kể về một thứ cỏ chỉ có ở một địa phương lạnh khủng khiếp, và người dân nghèo đã dùng làm giầy dép. Những người dân quê miền Bắc chắc không thể quên những ngày đông khắc nghiệt, và để chống lại nó, có ổ rơm. Tôi nghĩ Trần Mộng Tú tin rằng "rơm" là phương thuốc hữu hiệu, không chỉ để chống lại cái lạnh của thiên nhiên, mà còn của con người.
Ít nhất, chúng ta biết được một điều: tác giả đã mang nó tới miền Nam, rồi ra hải ngoại, tạo thành thứ tiếng nói hiền hậu chuyên chở những câu chuyện thần tiên.
"Ba mươi năm ở Mỹ làm được dăm bài thơ, viết được vài truyện ngắn. Lập gia đình vốn liếng được ba đứa con (2 trai, 1 gái: các cháu 22, 20, 19), một căn nhà để ở.... lúc nào tôi cũng nghĩ tôi là người giầu có lắm.... trong túi luôn có một bài thơ đang làm dở. Thấy Trời rộng lượng với mình quá. Mấy chục năm trước Trời có lấy đi nhà cửa người thân. Bây giờ Trời lại đền bù. Còn quê hương thì lúc nào cũng thấy ở trong tim, chắc khó mà mất được..."
Giọng nói đó khác hẳn giọng nói tuy mệt mỏi nhưng không chịu bị bẻ gẫy của một Lê Minh Hà.

"Sức khỏe" ngôn ngữ đó - thật thiết yếu, cho một xã hội đang còn sống. Văn chương là nơi ngôn ngữ luôn bị thách đố, và cần được gìn giữ nhất. The health of language is essential to the preservation of a living society. It is in literature that language is most truly challenged and guarded. G. Steiner, Chủ nghĩa Mác và Phê bình văn học - phải chăng được Cô Rơm gìn giữ, giùm cho tất cả chúng ta?

Nguyễn Quốc Trụ

Chú thích:
1. Những người Hà-nội được nhắc tới ở đây là tác giả Cô Rơm và những truyện ngắn khác (Trần Mộng Tú), Đêm Giữa Ban Ngày (Vũ Thư Hiên), Trăng Góa (Lê Minh Hà...).
2. Người viết bỏ đi một số chữ có tính cách riêng tư, và thay bằng những chữ khác.
3. The Writer and Communism (1961), bản chuyển ngữ đã đăng trên Hợp Lưu.
4. Người dịch nhấn mạnh.
5. Phê bình gia người Mỹ.
6. Hãy để ý đến từ "Bác sĩ".
7. Trong những tác phẩm đầu. Bây giờ có thể họ đã thay đổi.
8. Thủ lĩnh trong bóng tối (Văn Học, Hoa Kỳ).
9. Cô Rơm và những truyện ngắn khác, nhà xb Văn Nghệ (Cali) 1999.

Chú thích:
Bài này viết, post trên VHNT, trên Tin Văn, cũng đã lâu lắm rồi, nay, 21 Nov, 2005, lôi ra đánh bóng trở lại, có độc giả gửi vài dòng, góp ý.
Trân trọng cám ơn.
Tin Văn

Chúng ta phải học để cùng sống với nhau như anh em,
Nếu không chúng ta cùng chết chung với nhau như những đứa ngu.
Martin Luther King
Diễn văn 31-03-1968

Anh bạn... thân mến,

Hôm nay trời khá lạnh, tôi đọc Thư Bạn, Tiếng Nói Từ Miền Lạnh, tôi cũng thuộc loại độc giả thinh lặng – nếu không muốn nói là câm như hến – biết ơn người viết mà không mở miệng ra, không đánh trên phím hai chữ Cám Ơn. Tiếng Cám Ơn đã ở trong đáy tim, lôi nó ra khó quá.

Bạn ạ, mới ban đầu tôi cũng ngạc nhiên với cái mũi khoan của bác Gấu nhưng dần dần tôi cảm nhận chẳng có mũi khoan nào đủ mạnh, đủ cứng để khoan bật cho được hết cái ác độc của chế độ toàn trị, một chế độ toàn trị nói chung chứ không cứ gì chế độ nhà mình.

Việt Nam Cộng Hòa, Mỹ Quốc, Anh Quốc, Đức Quốc, Tư Bản Quốc họ cũng có những cái xấu xa, những cái độc nhưng họ không ngu.

Dựng lên một nhân vật giả tưởng như bác Hồ, như Mao chủ tịch là siêu ngu. Họ thắng trận nhờ hình tượng đó nhưng họ làm cho tiềm thức hậu thế bị mờ đục. Không gì khổ cho hậu thế khi không rõ về gia phả, khi gia phả của mình không trong sạch.

May cho VNCH có được ông Diệm, ông Thiệu; tuy không cứu được nước nhưng cứu được cái tiềm thức.

Bạn ạ, công việc của bác Gấu là công việc của người dẫn đường. Bác lướt qua, bác không dừng lại được, bác cũng chẳng còn bao nhiêu thì giờ để dừng. Bác lướt qua để lại chút hương hoa trên đường đi, công việc của mình là ngừng lại và đào sâu, nếu có sức và có thì giờ.

Xin cám ơn bạn,

Hồng Trần