Tôi thuộc thế hệ đàn em, đã quen thân Thái Ngọc San hơn ba mươi năm nay. Nhưng đến khi anh đột ngột ra đi, qua bạn bè anh, tôi mới biết thêm rằng, trước khi anh có một tuổi trẻ không yên ổn dễ dàng với ba lần bị bắt đi lính, ba lần đào ngũ vẫn kiên trì chọn con đường dấn thân đến với phong trào đấu tranh chống Mỹ của lực lượng trí thức ở miền Nam, anh đã có một tuổi thơ đầy gian truân bất trắc. Điều đó phần nào giải thích vì sao sinh ra ở Lệ Thủy, Quảng Bình, chưa đầy mười tuổi anh đã vào Huế để rồi suốt đời gắn bó với Huế, trở thành dân Huế rin; giải thích vì sao anh đã từng lang thang trên hầu khắp các đô thị lớn ở miền Nam và đã từng trốn khỏi dòng tu… Tất cả những khó khăn cay cực đó không thể ngăn cản mà góp phần tạo nên những cảm xúc cường tráng, đầy nhiệt huyết của hồn thơ tranh đấu: Làng em đây, núi rừng Trung Việt cũng là đây/Xưa kia đã hùng dũng đánh Tây/Giờ lại hiên ngang xây thành chống Mỹ/Đường Trường Sơn là đường chân lý/Đã cùng quê em kết nghĩa hẹn hò… (Quê em, 1971)
Phạm Phú Phong
Nguồn
Nhà thơ Maia sau cùng đã tự sát bằng súng lục vì những dòng thơ xúi tuổi trẻ lao vào chỗ chết. Không hiểu thi sĩ Thái Ngọc San, sau 30 Tháng Tư, số phận ra sao, có biến thành ruồi, như những bạn bè của Đào Hiếu, hay có tự sát bằng súng lục như Maia?

Xưa kia đã hùng dũng đánh Tây
Giờ lại hiên ngang xây thành chống Mỹ
Đường Trường Sơn là đường chân lý

Thật khó hiểu quá. Bao nhiêu con người đã chết vì những dòng thơ như vậy, để có được một đất nước khốn khổ như bây giờ. Bản thân tác giả bài viết này, thì bây giờ cũng lưu vong xứ người.
Vậy mà vẫn viết những dòng đầy cảm khái như trên, ca ngợi bạn mình, một tên VC nằm vùng ngày nào ư?
Bỏi vì Gấu sợ, chính TNS cũng không muốn ai nhắc tới những dòng thơ trên, nếu còn chút lương tri. (1)

(1) Ngay một ông Trùm VC, mà cũng quá ớn anh hùng ca, như sau đây:
- Vậy tại sao ông lại không tiếp tục viết về Tây Nguyên? Lẽ nào sau anh hùng Núp, lại là sự... "núp bút" của ông?
- Cũng đã cố thử đấy chứ, nhưng cứ được 2, 3 câu là lại trở lại giọng điệu "anh hùng ca". Tìm một giọng điệu mới để phản ánh hiện thực mới hình như là điều tôi không làm nổi.
- Tại sao ông lại không thích giọng điệu ấy nữa?
-  "Anh hùng ca" là giọng điệu của một thời mà chúng ta đã sống một cách phi thường. Nhưng là con người, làm sao có thể mãi sống phi thường? Đã đành, cái phi thường là điều vĩ đại, nhưng biết đâu, cái bình thường còn vĩ đại hơn?
- Như một số cây bút thành danh khác, ông cũng thích phủ nhận và "xoá sổ" quá khứ của chính mình sao?
- Không phải phủ nhận, nhưng đó là việc đã được làm xong. Giờ, thì phải đi làm việc khác.
- Ông từng dự báo: "Một trong những hiện tượng đáng chú ý nhất tới đây của văn học VN sẽ là thể loại hồi ký", tại sao?
- Cao nhất của văn học chính là tự vấn. Bởi nếu như không tự vấn mà chỉ có phơi bày hiện thực -  việc đó, một cái chợ cũng có thể làm tốt hơn một nền văn học. Và hồi ký chính là mảnh đất tốt nhất để chúng ta tự vấn.
- Các nhà "hiện thực chủ nghĩa" sẽ "đập bàn"  trước ông cho mà xem!
- Dẫu vậy, trước sau, tôi vẫn cho rằng: phản ánh hiện thực không phải là mục đích mà chỉ là thuộc tính của văn học. "Chiến tranh và hoà bình" được viết, đâu phải để nói về cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại mà chính là nỗi trăn trở của hai con người trong hành trình đi tìm lẽ sống.
- Đã cầm bút qua hai cuộc chiến, giờ ông sợ gì?
- Tôi ư? Tôi sợ sự phi thường. Tốt nhất là không phải sống phi thường!
*
Ui chao "Chiến tranh và hoà bình" đâu phải để đẻ ra... Con Ruồi, Con Bọ?

Đường Trường Sơn là Đường Chân Lý
Tại sao Homer phải mù

Xưa kia đã hùng dũng đánh Tây
Giờ lại hiên ngang xây thành chống Mỹ
Đường Trường Sơn là đường chân lý

Ai là người còn nhớ những vần thơ trên?
Chỉ những tên thủ thư khùng điên, khốn kiếp, mất trí.
Đó là câu trả lời của Northrop Frye, mà Alberto Manguel viện dẫn tới, trong bài viết Viên thủ thư mù, với cái tiểu tít: Tại sao Homer phải mù
*
The Blind Bookkeeper (or Why Homer Must Be Blind)
Sometime in the spring of 1943, Northrop Frye wrote a paper which, a holograph note on the typescript tells us; was intended for an Emmanuel College publication "that never came off." Its tide is "The Present Condition of the World" and its thrust the problem of steering "a middle course between platitude and paradox," between "Olympian detachment and Bacchic outcries" when discussing this condition, which, Frye reminds us, is one of universal warfare. With his habitual clarity, Frye warns us against judging that war reaps any benefits. "A corrupt tree can only bring forth corrupt fruit, and the notion that some good may be salvaged from this evil and monstrous horror is, however pathetic and wistful, a pernicious illusion." And Frye concludes: "And that such benefits will be 'worth' the blood and misery and destruction of the war is nonsense, unless posterity are insanely cynical bookkeepers."
Bản tiếng Pháp:
Le comptable aveugle (l'incontournable cécité d'Homère)
Au cours de printemps 1943, Northrop Frye écrivit un article destiné, nous dit une note portée de sa main sur le manuscrit, à une publication de l'Emmanuel College qui «n'a jamais paru». Il avait pour titre «Létat actuel du monde », et pour idée maîtresse la difficulté de naviguer «à égale distance de la platitude et du paradoxe », entre «détachement olympien et clameurs bachiques», lorsqu'il s'agit de cet état qui, Frye nous le rappelle, est un état de guerre universelle. Avec sa lucidité habituelle, Frye nous met en garde contre l'idée qu'on peut tirer de la guerre le moindre bénéfice. «Un arbre corrompu ne peut donner que des fruits corrompus et, si pathétique et mélancolique qu'elle soit, l'idée qu'on puisse retirer un bien quelconque de cette néfaste et monstrueuse horreur n'est qu'une pernicieuse illusion.» Et Frye de conclure: «Et prétendre que de tels bénéfices puissent "valoir" le sang, le malheur et la destruction qu'entraîne la guerre est absurde, à moins que la postérité ne soit faite de comptables d'un cynisme dément.»
Đâu đó khoảng mùa xuân 1943, Northrop Frye viết một bài, tính đưa cho Emmanuel College in, nhưng sau cùng chẳng ra được. Nhan đề bài viết là "Tình trạng hiện thời của thế giới". Ý tưởng chủ đạo của bài viết: Làm thế nào mà bơi lội trong thế giới, và luôn giữ được khoảng cách bằng nhau, giữa, “một bên là sự tầm phào, và một bên là nghịch lý", giữa "Olympian detachment and Bacchic outcries", khi phải nói về tình trạng chiến tranh tơi bời trên thế giới.
Với sự sáng suốt thường lệ , ông cảnh báo chúng ta, chống lại thứ ý nghĩ, chiến tranh đem lại phúc lợi. “Một cái cây hư ruỗng chỉ cho trái hư ruỗng, và, quan niệm, có thể có được thành quả tốt, từ ghê rợn quỉ ma, thì đúng là ảo tưởng.”
Và ông kết luận, “chỉ trừ khi hậu thế là những tên thủ thư khùng điên thì mới tin rằng có những phúc lợi từ máu, lệ , cơ cực, và huỷ diệt đổ ra từ chiến tranh”.

Chưa có cuộc chiến nào đẹp như cuộc chiến Việt Nam, khi chưa chấm dứt.
Chưa có cuộc chiến nào bẩn như nó, khi đã chấm dứt!
Đâu là tầm phào, đâu là nghịch lý?