Phan Thị Vàng Anh

Ý niệm nhà văn trẻ thường gây ngộ nhận, từ đó người ta dễ có cái nhìn lệch lạc bất công về tác giả lẫn tác phẩm. Raymond Radiguet thường giấu tuổi và yêu cầu mọi người hãy đánh giá mình trên chính tác phẩm chứ đừng căn cứ trên tuổi tác của mình. Một tác phẩm ra đời, tự nó tồn tại hoặc tìm kiếm cho nó một định mệnh. Tiểu sử, giới tính, tuổi tác của nhà văn không thêm thắt, sửa đổi gì được nó, và nhà văn lại càng không có ý kiến gì về nó hoặc về những gì người ta nói về nó. Đó là nét đặc trưng, cũng là cái đẹp không thay thế được của sáng tạo.

Phải nói gì về Vàng Anh? Một tài năng trẻ, một cây bút nhà nòi, một nhà văn đã sớm định hình ngay từ tập truyên đầu tay, một giải thưởng quốc gia dành cho nhà văn trẻ v.v... và còn gì nữa? Tất cả đều đúng, nhưng tôi không quên rằng vượt lên trên những thông tin đó, tác phẩm của Vàng Anh hay bất luận của ai khác dù bao người đã đọc tới và nói tới, vẫn còn và mãi mãi vẫn còn là một sự chờ đợi, một thách thức. Cho nên tôi muốn đọc Vàng Anh mà không bị rằng buộc gì bởi một định kiến có sẵn chỉ tai hại cho việc đọc của tôi, cho việc tìm kiếm cái thế giới truyện của Vàng Anh.

Hai tập truyện ra đời trong khoảng cách hai năm, mỏng mảnh như nhau, bao gồm những truyện thường ngắn, có khi rất ngắn, bấy nhiêu cho một thế giới đang hình thành, sinh sôi nảy nở, một thế giới không ngớt trở về trên những trang giấy đang kêu gọi, bổ sung cho nhau, vẫn là nó nhưng không đơn giản là nó, bởi nó luôn được vén mở, soi rọi thêm, nó luôn tìm kiếm những bến bờ và những chiều sâu mới.

Tất cả xuất hiện dưới ngòi bút Vàng Anh tự nhiên làm sao, dễ dàng làm sao như chẳng có gì quan trọng, ghê gớm trên đời này. Cuộc sống lên tiếng, người viết chỉ cần lắng nghe và tạo cơ hội cho nó, không cần tra hỏi vặn vẹo cũng không cần đặt vấn đề hay đưa ra những kết luận. Nhưng văn chương không vì thế mà biến thành cuộc dạo chơi vô hại hay trò đùa tùy hứng, tôi nghĩ Vàng Anh có tất cả để gây cho người đọc những ấn tượng không bình yên, ngay khi cô nói về những điều rất thường tình của cuộc sống, bằng cái giọng hờ hững xem ra chẳng có gì phải trố mắt kinh ngạc cả. Bởi cô có cách nói riêng của cô.

Đọc Vàng Anh là tìm đến, làm quen với cái thế giới rất gần gụi và cũng rất xa lạ, của những tâm hồn trai gái với những ưu tư, những quan hệ buộc rằng, những biến cố không vượt ngoài cuộc sống đời thực thường ngày trong những không gian rất đỗi quen thuộc từng ngày từng buổi, từ nhà tới trường, qua các đường phố, các quán cà phê, các trang sách... Đôi khi họ bước vào một chuyến đi ngắn ngủi ra khỏi thành phố, ra khỏi cuộc sống chật chội thường ngày, ra khỏi những trang sách vừa hứa hẹn vừa cầm tù tự do của họ, một chuyến đi không thích thú, khi đi cũng như khi trở về. Họ gặp nhau không sôi nổi, họ chia tay nhau không hứng thú, và dù để gặp lại hay không thì cũng với những rằng buộc lơi lỏng, không thường tồn, không tất yếu, trong tình bạn chung trường chung lớp, hay cả trong tình yêu. Họ vẫn cười nói vui đùa đó, nhưng họ có vẻ nguội lạnh thế nào ngay khi họ làm con thiêu thân mù quáng lao vào cuộc phiêu lưu nóng bỏng. Đối với họ, dường như cuộc sống lúc nào cũng toát ra mùi vị đơn điệu, buồn chán với toàn những cái nhạt nhẽo "vớ va vớ vẩn". Nếu không dửng dưng mãi được, người ta phải làm gì để lãng quên hay lấp đầy những khoảng trống? Một cuộc phiêu lưu hay một trò đùa biết đâu có thể gây được một chút cao trào. Hay ít ra cũng mang lại cho cuộc sống tẻ nhạt này một mùi vị khác thường. Họ muốn "có cái gì sẽ nổ và biết đâu sẽ vui hơn". Thậm chí có lúc họ nghĩ "bây giờ mà chết thì cũng không có gì tiếc". Phải chi mọi người hiểu được ở cái tuổi của họ "người ta điên đến mức nào, ngông cuồng đến mức nào". Không nên nhìn thái độ nổi loạn kia như một căn bịnh đến từ một phương trời hay một bóng ma văn chương nào xa lạ. Đơn giản đó là một phản ứng, và đằng sau phản ứng, đó là khát vọng sống thực đáng trân trọng. Dửng dưng hay đùa nghịch đến độc ác, đó cũng chỉ là cách nói không, trước những bóng ảnh hời hợt, gian trá, nhẫn tâm của cuộc sống.

Trong cuộc đời thực đầy những cái không thực, tình yêu cũng là mảnh đất tốt để người ta chơi trò hú tim với kẻ khác và với chính mình. Họ biết rằng họ đùa đó, nhưng họ chân thực và trọn vẹn biết bao. Bởi trò đùa ở đây không dẫn dắt tới đâu mà không ngớt đưa họ trở về với chính họ cùng ước muốn vô vọng của họ, và trên đường về có khi họ bắt gặp cái chết tự ý hay vô tình. Trò đùa buồn nản, bởi người ta yêu và nhìn mình đang yêu đồng thời biết tình yêu kết thúc khi người ta không chơi nữa, hoặc kết thúc ngay từ đầu bởi đúng ra nó không hề có thật. Làm gì có trò chơi trong trò chơi về tình yêu khi người ta vừa chơi một cách sáng suốt vừa dám "đánh đổi tất cả' và dám "lừa mình" tới nơi tới chốn. Buồn quá! Đó là không khí toát ra từ những truyện về tình yêu của Vàng Anh. Những truyện về tình yêu không có bóng dáng tình yêu nơi những người trẻ kinh ngạc với chính tuổi trẻ của mình. Tình yêu là cái gì đã qua đi, đang tan biến hay chỉ là sự chờ đợi khốn khổ: chờ đợi cái không biết đến bao giờ, sự chờ đợi tự nó như không chờ đợi gì. Chuyện tình xẩy ra dưới một mái nhà giữa người đàn bà trẻ và ba thế hệ đàn ông kế tiếp nhau đang cùng hiện diện chính là bóng ảnh say mê của những cuộc tình chồng chất lên nhau, đan chéo vào nhau với quá khứ, hiện tại và tương lai hòa quyện vào nhau. Đó là tất cả những không là gì. Đó cũng là dung nhan kỳ lạ của tình yêu, không dễ gặp trên những trang văn. "Khi mình còn trẻ", một nhân vật của Vàng Anh đã buột miệng như luyến tiếc một thời đã mất với những bóng hình trai trẻ đã qua đi, khi chỉ còn lại một chút gì để nhớ nhung để chờ đợi, tất cả mơ hồ như sương như khói. Bóng dáng tình yêu thoáng hiện mong manh quá, chẳng trọn vẹn chút nào, nhưng còn đâu!

Điều đáng nói là nhân vật của Vàng Anh, khi tỉnh táo cũng như lúc điên rồ, họ không hề đánh mất sự thuần khiết, ngay trong tuyệt vọng bế tắc. Họ thường là nạn nhân trong những cuộc chơi liều lĩnh, táo bạo, mặc dù họ vẫn sáng suốt. Có lẽ họ nhẫn tâm với chính họ hơn là với cuộc sống. Họ làm những trang văn của Vàng Anh trở nên thơ và xúc động hơn trong cái không khí âm u, xám xịt của chúng. Họ đáng yêu hơn những nhân vật của Sagan mà người đọc có thể liên tưởng tới khi đọc Vàng Anh bởi sự buồn chán, sự nổi loạn không đẩy họ tới những buông thả, phá phách, suồng sã, mù quáng một cách vô duyên cớ, đặc trưng của một tuổi trẻ nào khác, ở một nơi nào khác.

Bước vào thế giới truyện ngắn Vàng Anh tức là bước vào thế giới của khoảnh khắc tự chúng đầy đủ nhưng không đóng lại bao giờ. Có nên gọi đó là những lhaỏnh khắc mở, những khoảng khắc luôn nhắc nhở đồng thời kêu gọi những khoảnh khắc khác và mãi mãi như thế. Những khoảnh khắc của cuộc sống càng trở nên vô tận dưới ngòi bút nhà văn khi đã được nhân lên nhiều lần bằng trí tuệ và mộng tưởng của người viết và của cả người đọc. Với Vàng Anh, những khoảnh khắc đó càng mở càng thoáng, càng hứa hẹn ngay trong lượng ngôn từ dè sẻn, chắt lọc mà cô dàn trải lên trang giấy, thong dong và tự nhiên làm sao, khoảnh khắc có khi chỉ là sự kế tục hay bắt đầu lại của một khoảnh khắc khác. Câu văn mở đầu hay kết thúc dường như không hề được chuẩn bị mà chỉ xuất hiện một cách tình cờ, hờ hững có lẽ vì người ta không nhất thiết phải mở đầu hay kết thúc như thế. Mở đầu hay kết thúc cách nào thì có gì quan trọng. Bởi người viết có thể trở lại trong cuộc hành trình mới bắt đầu từ chính chỗ kết thúc. Không có dấu chấm hết cho những khoảnh khắc "kịch câm" hay tuồng đời.

Vàng Anh rất tiết kiệm chữ nghĩa. Cô cũng không dẫn dắt, không tạo đột biến, không gây bất ngờ, tất cả chừng như chỉ còn là những tiểu xảo không cần thiết. Sự việc đã xẩy ra như thế, không khác được, không né tránh được, không sửa đổi gì được: một chuyện tình buồn, một tâm trạng chờ đợi, một chuyến đi, một trò chơi bi thảm và say mê, kỷ niệm về người cha cũng là người thầy tận tụy... Tất cả giản dị quá, tự nhiên qua,ù dưới ngòi bút lạnh lùng của Vàng Anh dường như không chuẩn bị cho mình và cho người đọc, cũng không hàm ngụ một gợi ý đánh giá hay gửi gấm điều gì mặc dù nó không thiếu sự nhạy bén, sự sắc sảo, sự tinh tế sẵn sàng nắm bắt những gì ẩn tàng nhất, đằng sau những cái thường tình nhất, gần gũi nhất, xem ra không đáng kể. Ngòi bút Vàng Anh dễ nhận ra chất bi kịch từ những điều không đáng kể đó, đồng thời nói về bi kịch bằng giọng phớt lạnh như không. Có thứ phong cách như không thiết tha gì tới phong cách nhưng đích thực là phong cách. Có phải đó là trường hợp Vàng Anh qua hai tập truyện "Khi người ta trẻ", và "Hội Chợ"?

Huỳnh Phan Anh
(trích từ Không gian & Khoảnh khắc văn chương, Tiểu luận-phê bình, nhà xb Hội Nhà Văn, 1999).

Nguyễn Quốc Trụ  giới thiệu