Trên TV đã từng giới thiệu Slavoj Zizek, cuốn Did somebody say totalitarianism? Ai nói chủ nghĩa toàn trị đó?

Cuốn này cũng thật tuyệt. Có nhiều anecdotes thật thú vị. Thí dụ như về nhà soạn nhạc Shostakovich. GNV đọc trên tờ The New Yorker, trong bài nhà soạn nhạc ở phiá lề nào, phải hay trái, nhưng Zizek, chi tiết hơn. Bữa nào rảnh kể về tay này cũng thú lắm, nhân đó, nghĩ về những đấng Hoàng Cầm, Trần Dần, Văn Cao... (1)

Đọc Sách: Nhìn lại chủ nghĩa toàn trị.

Đúng ra phải nói, một cách nhìn mới, về một chủ nghĩa đã cũ, bởi vì cuốn sách người viết giới thiệu sau đây, "Người nào nói chủ nghĩa toàn trị đó?" (Did someboby say totalitariarism?, nhà xb Verso, London, in lần đầu năm 2001) của Slavoj Zizek, gồm 5 tiểu luận, là một nghiên cứu chủ nghĩa toàn trị, như là một mạng nhện những anh em bà con của nó. Kết luận cuốn sách mà tác giả đưa ra thì thật đầy tính gây hấn: Nếu chi tiết là cái tối hậu [lấy ý từ câu, "Nếu không phải Thượng Đế, thì là Quỉ, nằm trong chi tiết", người viết bài này ghi chú], như vậy, Quỉ không hẳn nằm ở trong chi tiết của cái tạo thành chủ nghĩa toàn trị, cho bằng nằm trong cái tạo thành chính cái chỉ danh của sự đồng thuận tự do dân chủ. (The devil lies not so much in the detail of what constitutes totalitariarism as in what enables the very designation totalitarian: the liberal-democratic consensus itself).

Slavoj Zizek là trí thức hàng đầu trong những phong trào xã hội mới ở Trung Âu và Đông Âu. Ông là nhà nghiên cứu cấp cao, Senior Researcher, tại Học viện Nghiên Cứu Xã hội, Ljubljana, tại Slovenia, (thuộc Nam Tư cũ). Ông chuyên về phê bình phim ảnh chính trị văn học. Một số tác phẩm của ông gồm có: The Sublime Object of Ideology, Everything you always wanted to know about Lacan (but were afraid to ask Hitchcock)... tất cả đều do Verso, London, xuất bản.

Trong bài viết đã đăng trên Việt Báo online, nhân cuộc chiến Iraq bùng nổ, "Tất cả những gì một nhà thơ có thể làm, ngày này, là cảnh báo", chúng ta tự hỏi, cảnh báo cái gì? Một trong những cảnh báo nghiêm trọng nhất, theo người viết bài này, là do Slavoj Zizek đề ra, trong cuốn sách kể trên, về chủ nghĩa toàn trị, mà kết luận đầy tính gây hấn của cuốn sách đã đặt ra: Liệu con quỉ toàn trị lại xuất hiện, dưới danh nghĩa của cái gọi là "Sự Đồng Thuận Tự Do Dân Chủ"?

Cuốn "Ai nhắc tới mấy ông thần Đỏ đó?" [đúng ra là, "Ai nói tới chủ nghĩa toàn trị đó?"], của Slavoj Zizek, tuy khó đọc, lẽ dĩ nhiên, nhưng thật vui, vì tính gây hấn, cũng như vì cách đặt vấn đề, và những "giai thoại" ở trong đó. Thí dụ như cách tác giả trình bầy vấn đề diệt chủng giữa những sắc dân tại Nam Tư cũ, cách Tây Phương xử sự với những nhà độc tài như Milosevic và Saddam Hussein, từ đó, có thể đưa đến kết luận, chiến tranh Iraq, dù vi phạm công pháp quốc tế gì gì đó, là vô phương tránh khỏi.

Mô phỏng câu thơ nổi danh của thi sĩ Đức, Holderlin, "Tại sao thi sĩ trong thời khốn khổ", phần kết luận của cuốn sách mở ra bằng câu hỏi, "Tại sao bần cố nông trong thời đẫm thơ?" [What are the destitute (proletarians) for in a poetic time?], tác giả "cẩn trọng" những độc giả của ông, rằng sau sự phá sản của Chủ Nghĩa Xã Hội, bóng ma của sự "đe dọa mang tính toàn trị" đã sống sót, dưới ba dạng: a) những kẻ theo chủ nghĩa chính thống tông giáo-chủng tộc, thường được nhân cách hóa ở những nhà Độc Tài Ma Quỉ (Evil Dictators), như Slobodan Milosevic, Saddam Hussein, hay ‘những nhà độc tài khùng điên’ của Thế Giới Thứ Ba, b) sự lớn mạnh của chủ nghĩa dân túy Tân Hữu Phái (the New Right populism) ở ngay tại Tây Phương, và sau cùng, c) Ông Anh Bự thuật số, (the digital Big Brother).

Biến cuộc đời của chúng ta thành những con số (the digitalization) là đe dọa tối hậu cho tự do con người. Chẳng bao lâu nữa, cuộc sống hàng ngày của chúng ta sẽ được đăng ký, được kiểm tra – "được", là do có sự đồng ý của chúng ta ở trong đó – tới mức mà tất cả mọi hình thức nhà nước "cộng an trị" giống như một món đồ chơi con nít, và chỉ đáng xách dép cho nó. Thế là đi đoong cõi riêng tư (end of privacy)!

Hãy bắt đầu với hình thức thứ nhất. Theo tác giả cuốn sách chúng ta đang bàn tới, có một sự hiểu lầm cơ bản, theo như cách mà những nhà nước tự do Tây Phương - như là những con đẻ của thời kỳ Soi Sáng - đã hiểu và sau đó, đã đối xử với những chế độ theo chủ nghĩa chính thống hiện nay, với những nguòi cầm đầu như Milosevic và Hussein: những chế độ chẳng sợ cây gậy, mà cũng chẳng màng đến củ cà rốt! Mọi áp lực từ phía Tây Phương kể như chẳng nhằm nhò gì chế độ ta! Ném bom thì kệ ném bom, cắt đất cắt biển thì cũng chẳng đụng tới mái nhà mảnh vườn của ta, cách ly, cấm vận, hoặc cấm ta nói chuyện với hàng xóm, với cộng đồng thế giới thì ta về ta tắm ao ta, làm nhục ta bằng đủ mọi cách thì ta vẫn sống nhăn răng, nghĩa là ta cứ thế thách đố cái gọi là Trật Tự Mới của Thế Giới.

Không phải nhờ vậy mà ta "biến đau thương thành hành động, hoặc thành hận thù, như những ngày còn chiến tranh", ấáy chết xin lỗi, biến thất bại thành thành công. Nhưng, giống như một thiền sư, chẳng màng tới thế sự, những nhà độc tài như thế đó, cứ ngồi bảnh chọe trong những lâu đài của họ, và lâu lâu lại làm một cử chỉ đẹp, thí dụ như, trong những ngày NATO mưa bom Nam Tư, ông con trai của nhà độc tài Milosevic, đã khánh thành một thiên đàng hạ giới dành cho con nít, tức là một vườn chơi trẻ em Disneyland. Hay như Hussein cho xây một công viên giải trí cho tầng lớp tinh anh của chế độ!

Vậy sự nhầm lẫn của Tây Phương do đâu mà ra? Nhìn tình hình trên qua những thấu kính của sự đối nghịch, giữa, một bên là cuộc truy tìm hạnh phúc theo một đường lối duy lý coi đây là mục đích tôi hậu của cuộc sống, và một bên là chủ nghĩa cuồng tín mang tính ý thức hệ, chúng ta đã bỏ qua không để tới một cặp đối nghịch khác, giữa một bên là thờ ơ, lãnh đạm (apathy), và một bên là sự tục tĩu (obscenity). Sự thờ ơ lãnh đạm nổi bật trong cuộc sống hàng ngày ở Serbia, không diễn tả tâm trạng vỡ mộng, mất hết ảo tưởng đối với phần tử đối lập với Milosevic, mà là một sự lãnh đạm sâu xa hơn, với những mục tiêu, hay những giá trị thiêng liêng thuộc loại quốc hồn quốc túy. Làm sao người dân Serb đã không kết hợp lại với nhau để chống Milosevic khi ông ta để mất Kosovo? Bởi vì họ "đếch cần" (they really don’t care about) Kosovo. Và khi mất, họ thở phào một cách nhẹ nhõm: vậy là sau cùng thoát khỏi mảnh đất "thánh", đã quá làm phiền chúng ta!

Theo tác giả cuốn sách, vấn đề không phải Tây Phương "nên", nhưng mà là "không nên" xử sự [the problem is not much what the West should or should have done, but what it should "not" do), với một Nam Tư của Milosevic, hay Iraq của Hussein. Không hiểu ông có đọc chuyện Tam Quốc hay không, nhưng đề nghị của ông xem ra giống... Tào Tháo, trong cách đối xử với đám con của Viên Thiệu: chẳng làm gì cả, khoanh tay ngồi chờ tụi nó giết lẫn nhau. Như ông đưa ra thí dụ sau đây:

Cách đây chừng một năm, đài truyền hình Áo đã thực hiện một cuộc nói chuyện giữa ba người, một Serb, một Albanian, người nào cũng bảo vệ quyền lợi của sắc dân mình theo một đường lối hợp tình hợp lý, và người thứ ba, là một hòa bình gia người Áo (Austrian). Ông hòa bình gia năn nỉ hai ông kia: Thôi đừng giết lẫn nhau nữa, hãy cố gắng cưỡng lại thù hận..., nghe tới đó, hai ông thù nghịch đưa mắt nhìn nhau, nháy nháy thông cảm, rằng, tại sao lại có thằng khùng như thằng này, nó chẳng hiểu gì hết trơn hết trọi! Trong cái nháy mắt thông cảm đó, tác giả cuốn sách mà chúng ta đang nói tới hiểu ra được một điều là, có chút hy vọng, trong vấn đề Nam Tư cũ, giữa những sắc dân tại đây: nếu ông Serb và ông Albanian, hai kẻ thù không đội trời chung đó, thay vì giết lẫn nhau, họ họp lại làm thịt anh hòa bình gia (pacifist), như vậy là còn có chút hy vọng cho Nam Tư!

Để tránh mọi hiểu lầm, Zizek, tác giả cuốn sách "Ai nói tới chủ nghĩa toàn trị đó" giải thích: Tôi hiểu, thật dễ dàng khi chế nhạo một ông muốn sống chung hòa bình mà yếu xìu, chẳng có quân đội, quyền lực gì ở trong tay. Tuy nhiên, cái nháy mắt thông cảm giữa hai ông quốc gia đời đời thù nghịch là Serb và Albanian, là: họ ngỡ ngàng, không phải vì ông hòa bình không để ý đến tính phức tạp tôn giáo, chủng tộc của vùng Balkan, mà họ nghĩ, ông hòa bình quan trọng hóa những vấn đề đó, giản dị là vậy, trong khi thực thế, hai ông thù nghịch, thay vì bị chết cứng ở trong những huyền thoại kéo dài hai ngàn năm như thế, họ đã lợi dụng, lèo lái chúng, để thủ lợi.

Đâu có khác gì "huyền thoại" "... sông có thể cạn núi có thể mòn, song chân lý ấy không bao giờ thay đổi"!

Jennifer Tran giới thiệu

 

Ai lèm bèm về chủ nghĩa toàn trị đó?