Kim Dung viết Thần Đao Hồ Đại Đởm, thấy một vài chi tiết sai, ông cố sửa, và viết lại cuốn truyện, thành Lãnh Nguyệt Bảo Đao. Nhưng vẫn không thể giải thích tại sao Miêu Nhân Phượng không nhận ra Hồ Phỉ, cậu bé con của người bạn ngày nào, dù hai người đã gặp nhau mấy lần. 

Theo truyền thuyết Ấn độ, Ganesh, vị thần đầu voi, vì quá mê văn chương, nên đã chịu ngồi dưới chân nhà thơ Vyasa, nghe kể và ghi lại toàn bộ bản văn Mahabharata. Saleem Sinai, nhân vật chính trong Nh ững đứa con giờ Tý của S. Rushdie, nhắc lại thần thoại trên, nhưng Ganesh của anh lại ngồi dưới chân thi sĩ Valmiki, và ghi lại Ramayana. Tác giả hy vọng người đọc đừng quá tin tưởng vào anh ta, và cũng đừng coi cuốn tiểu thuyết của ông là một hướng dẫn lịch sử Ấn độ sau khi được độc lập, cho dù nhân vật của ông sinh vào nửa đêm, giờ thứ nhất ngày 15 tháng Tám, 1947, giờ của tự do.

Theo "qui ước", những nhân vật tiểu thuyết hay lầm lẫn thường là những kẻ "ngu đần", và độc giả nhận ra liền ý nghĩa của câu chuyện. Nhưng nhân vật trong truyện của Rushdie lại không ngu, anh ta hiểu chuyện gì đang xẩy ra. Vậy thì phải cắt nghĩa sao đây, về những chi tiết lầm lạc? Đành đổ tội cho tác giả, đã không chịu nghiên cứu, tìm tòi. Một lần, Rushdie gặp một độc giả. Người này giận dữ "sửa lưng" tác giả: "Nếu ông muốn sử dụng những truyền thống Ấn độ, xin ông hãy cố gắng trân trọng chúng." Ông cũng nhận được rất nhiều thư độc giả, "sửa lưng" người viết, về những sai lạc trong những tuyến xe buýt tại Bombay, những chức tước, cấp bậc trong quân đội... Đọc thư, ông như nhìn ra nụ cười hóm hỉnh của người viết.
Ông thừa nhận, cuốn sách có vài chi tiết sai lầm. Ông đã lầm, nhân vật của ông cũng bắt chước ông, lầm "thêm" một lần nữa. Về cuộc tàn sát ở Amritsar, ông đã để cho Saleem kể là, Dyer đi vào trong vườn Jalianwala Bagh, theo sau có "năm chục binh sĩ da trắng". Sự thực có 50 binh sĩ, nhưng không phải tất cả da trắng. Khi khám phá ra sự lầm lạc, ông rất bực bội, và cứ loay hoay tìm cách "sửa sai". Nhưng dần dà, ông nhận ra: Sự lầm lạc càng ngày càng "thuộc về" nhân vật của ông. Rằng có cái gì đúng ở trong đó. Có những đoạn, khi nhận ra sai, thay vì sửa, ông lại "quan trọng hóa" vấn đề. Ông giải thích: Thoạt đầu, ông muốn nó mang hơi hướng của Proust. "Thời gian và di dân: bộ lọc giữa tôi và đề tài. Và nếu như sức tưởng tượng của tôi khá mạnh mẽ, tôi có thể nhìn qua bộ lọc đó, và viết, như thể đây không là quá khứ; như thể tôi chưa từng rời khỏi Ấn Độ tới Tây phương. Nhưng trong khi làm việc, tôi khám phá ra, điều tôi quan tâm, chính là hiện tượng thẩm thấu. Không còn đi tìm thời gian đã mất mà là "cách" tái tạo quá khứ, dùng hồi nhớ như một dụng cụ, sao cho quá khứ đáp ứng hiện tại."

(Viết, như thể đây không là quá khứ, "như thể chẳng có gì đã xẩy ra, chẳng có gì đã thay đổi," như thể chưa từng, chưa từng... có lẽ đây là giấc mơ lớn lao, tuyệt vời nhất của chúng ta. "Thơ phải được đọc lên, được nghe, như đây là định mệnh cuối cùng của nó. Định mệnh của một tiếng nói nhưng cũng là định mệnh của hồi nhớ của bao nhiêu con người" (Thanh Tâm Tuyền, "Thơ giữa chiến tranh và trại tù").

Hồi nhớ thường lầm lạc, và thường hay "chọc quê" con người. Để chống lại, con người ôm lấy kỷ niệm giả, thay vì sự kiện thực. Người đọc đành phải coi những biến cố trong tiểu thuyết chỉ là những giả dụ. Bản thân người viết, qua mục "Tạp Ghi" (trên tờ Văn Học, Cali) đã hơn một lần bị trí nhớ đánh lừa. Câu của Sartre, trong bài viết về Koestler, "tác phẩm lớn như cây đại thụ", thực sự không phải vậy. Khi viết về Sartoris của Faulkner, ông cho rằng tác phẩm lớn, tới một lúc nào đó, giống như sỏi đá, cây cỏ. Người đọc chấp nhận, và quên luôn nó đã từng có một tác giả. Cũng trong bài "Trầm luân vì niềm tin" kể trên, người viết đã cố tình "hiểu sai" ý nghĩa của cuốn truyện, vì như một độc giả có thiên kiến, hoặc như bao con người của 10 ngày cải tạo, anh ta không tin sự chuyển hoá cuối cùng, Rubashov "lần hồi" trở lại làm người.

Về chuyện thả mồi bắt bóng, Borges là một bậc thầy. Ông còn đi xa hơn, coi Don Quichotte, của Cervantes, là một cuốn sách "giả", chính nó được viết ra bởi một tác giả "giả", Pierre Ménard. Gilles Deleuze nhân đó, cho rằng, đã đến lúc phải kể một cuốn sách thực, về triết học đã qua, như đây là một cuốn sách giả. Như vậy, sự lập lại đúng nhất, triệt để nhất "đẩy" sự khác biệt tới mức tối đa ("Bản văn của Cervantes và Ménard từ ngữ y hệt nhau, nhưng cái sau rõ ràng là súc tích vô cùng..."). Giả và thực là hiện hữu kép của tác phẩm. Tác phẩm kép "lý tưởng" chính là sự lập lại bản cổ văn/ bản hiện đại, cái nọ trong cái kia. (Gilles Deleuze, Différence et Répétition, Paris, PUF, 1972).

Vũ Quần Phương, Tổng Biên Tập báo Người Hà Nội, khi được phỏng vấn về "bối cảnh lịch sử", và nhận định với tư cách thành viên Ban chung khảo giải thưởng, về cuốn Nỗi Buồn Chiến Tranh của Bảo Ninh, ông cho biết: "Tôi đề nghị cho giải B, vì cuộc chiến Bảo Ninh thể hiện không phải là cuộc chiến ta đã trải qua. Tôi đã sống giai đoạn lịch sử này, tôi thấy cảnh ném bom tả ở ga Thanh Hoá là không có trong thời kỳ chiến tranh phá hoại. Tôi nhớ một thành viên trong ban giám khảo giải thích: "Bảo Ninh không định phản ánh hiện thực, anh suy ngẫm hiện thực" Tôi không tin, vì muốn suy ngẫm đúng thì phải dựa trên dữ kiện đúng... Tác giả như muốn đứng cao hơn cả hai phía để phán xét cuộc chiến. Với anh, chiến tranh là chiến tranh, không có tính từ nào kèm theo. Đó là bộ máy huỷ diệt - đi qua nó, cái tốt đẹp bị huỷ diệt, cái còn lại thành thân tàn ma dại không thích hợp với thời bình. Sau này, một nhà nghiên cứu giải thích cho riêng tôi: Bảo Ninh ra trận ở cuối giai đoạn của cuộc chiến, sự trải nghiệm của anh có thể khác lúc tôi đi..."

Trong giai phẩm "gió đông", (đã đình bản), Vũ Hoằng Dương nhận định một bài của Nguyễn Khải, viết về Hà-nội: "Riêng nhà văn, dường như ông không màng đến chuyện đánh giá. Ông cứ kể tỉnh bơ, kể những chuyện động đến nhà nước, đến con người, đến luôn bản thân ông... Ông tỉnh bơ như thể: tôi chỉ nói thực tế, bản thân chẳng ý kiến gì". 

Nhưng "kể tỉnh bơ", là đã có vấn đề rồi. Văn tự "trắng, trung tính" là cõi không tưởng, một đảo ngược "đất hứa", thời đại hoàng kim của nhà văn-không văn chương, khi con người còn ngạc nhiên về vẻ tự nhiên của sự vật.
Vũ Hoằng Dương trích dẫn Bùi Minh Quốc, "Chả trách Nguyên Ngọc có lần xếp Nguyễn Khải (cùng với Chế Lan Viên) là hai trong "những người thông minh sắc sảo vào hàng nhất nước". Chính vì quá thông minh, nên Nguyễn Khải đã chọn lựa một cách viết tối hảo cho ông, khi viết về những chuyện động đến nhà nước: để cho sự kiện nói. Bởi vì ông hiểu rất rõ, chi tiết, sự kiện, là "ông trời" trong văn chương.
Người ta nói đến những chi tiết tàn nhẫn, cái ác trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. "Người Nghệ sĩ Đói" được coi là truyện ngắn độc ác nhất của Kafka: công chúng phải trả tiền để vào xem người nghệ sĩ đói, ở trong chuồng, để mân mê thân hình trơ xương của anh. Liệu chúng ta có thể nhìn ra, một hiện hữu kép của tác phẩm, như "sự kiện giả", ở Bảo Ninh, và "sự kiện thật, kể tỉnh bơ", ở Nguyễn Khải?

Chi tiết là Thượng đế trong văn chương. Cô Hiền, nhân vật của Nguyễn Khải chỉ biết mặt trái, phía "sau, tối, khuất" của Hà-nội. Vậy thì phía sáng của nó đâu? Lê Trọng Phương, trong "gió đông", khi nhắc đến tấm bản đồ tỷ lệ xích 1:1, rách tả tơi mà một số người cố gắng mang ra khỏi nước, rồi tìm đủ mọi cách vá víu lại, ngụ ý đây là phía sáng của Hà-nội. Đọc những tác giả ra đi từ miền Bắc, cá nhân tôi bắt gặp những chi tiết "cửa sổ" đó; những chi tiết cực kỳ thơ, trong một thế giới cực kỳ không thơ mà Kundera đã nói tới.

Nhân vật trong Về Làng của Lê Minh Hà (Văn Học số tháng Sáu, 1997), về làng là để đi luôn không về nữa. "Tôi còn gì ở đó?", cô gái tự hỏi. Tôi cũng tự hỏi như vậy, và tìm thấy, ở trong truyện ngắn, những chi tiết "cửa sổ" mà cô gái muốn mang đi cùng với cô. Bởi vì, "Bắt đầu lại từ đầu ở xứ người vào tuổi ngoài ba mươi như thế nào tôi không hình dung được". "Tôi còn gì ở đó?". Đây là một số chi tiết cô còn: "Buổi chiều nắng hết ơi ơi mà rực lên như nắng những ngày sau bão..." "Nhớ! sao không nhớ? Xuy Xá. Đình tám mái sân đầy hoa gạo và cứt chim. Bãi dâu xanh mênh mông. Hoa muồng muồng vàng rực. Chợ Lai Thụ toàn thịt chuột là táo bột... Kỳ thi học sinh giỏi toàn miền Bắc năm đó tổ chức ở cái làng heo hút ấy. Máy bay Mỹ oanh tạc khắp nơi. Một kỷ niệm như thế quả thực không dễ có trong đời đi học."

Kim Phúc, cô bé bị bom napan năm nào suốt đời chỉ mơ được mặc áo ngắn tay. Cô bỏ đi, vì không muốn nhà nước "lạm dụng" ước mơ của cô vào mục đích tuyên truyền. Không muốn một ước mơ không làm sao đạt được, một chi tiết cửa sổ biến thành nhà tù giam giữ cô.

Viết như thể đây không là quá khứ, như thể chẳng có gì đã xẩy ra, hay viết sao cho quá khứ đáp ứng hiện tại, hay viết một cuốn sách giả, về một cuốn sách thực...

 NQT