"Chó Bên Đường" của Milosz gồm những mẩu chuyện về đủ thứ chuyện.

Có một mẩu, về một anh chàng nhà thơ da đen ở Mỹ, làm một cuộc hành trình về đất mẹ.

-Vậy là anh đang ở Phi Châu, thấy sướng chưa, hạnh phúc chưa?" Người ta hỏi anh.

-Chẳng có một mống da trắng khốn kiếp nào, chỉ toàn da đen.

"Khốn khổ cho tôi", nhà thơ lẩm lẩm, "tôi không làm sao chịu nổi sự ngu si dốt nát của người da đen."

Sau rốt anh đành tự an ủi, rằng mình thuộc về một bộ lạc cực kỳ thông minh ở Phi Châu.

***

Lần đầu tiên Gấu được mẹ cho ra thăm Hà Nội, nó được bà cho ra chợ Đồng Xuân ăn bún chả. Cũng là lần đầu nó được ăn bún chả. Nhớ hoài, nhớ đến già. Nhưng nhớ mãi, cái cảnh được một thằng bé cũng trạc tuổi đứng quạt cho Gấu ăn. Vừa man mát, vừa sương sướng, ngường ngượng. Rồi được ngồi xe xích lô, được ăn cây kem, ăn hả, không dám đâu, không dám cắn, mà chỉ mút mút, vì lạnh quá! Về già, đọc Trăm năm cô đơn của Garcia Marquez, ngay đoạn mở đầu, anh chàng tử tội đứng trước pháp trường không nhớ gì hết, mà chỉ nhớ tới cục nước đá lần đầu tiên được sờ... Chỉ tới lúc đó, kỷ niệm về cây kem mới thực sự sống lại cái định mệnh của nó, cùng với định mệnh của một thằng bé nhà quê may mắn được ra Hà Nội học.

Nhưng khi trở về làng quê, thằng bé không nhớ cây kem, không nhớ mẹt bún chả, mà cứ căng đầu vì một câu hỏi: Làm sao cái người đạp xích lô ở phía sau, có thể nhìn thấy đường phố, để đạp xe. Thế cái người khách ngồi ở đâu, ngồi như thế nào?

Thằng bé cứ hỏi hoài trí nhớ nhỏ nhoi của nó, về một hình ảnh cái xích lô "cấu trúc" của nó ra sao. Một lần lại được ra Hà Nội, nhìn anh chàng đạp xích lô ngồi ngất nghểu trên đầu khách, nó à một tiếng, tự hỏi, tại sao dễ như thế mà không nghĩ ra!

Tại sao không nghĩ ra? Sau này, truy tới cùng, nó nghĩ, thằng nhỏ nhà quê khi đó, không nghĩ được, thứ nhất: tại sao cái thằng đạp xe, lại có quyền ngồi lên đầu lên cổ người khách? Thứ hai: Ai là người thứ nhất nghĩ ra được cái cảnh đó? Và thứ ba: kẻ phát minh ra đó, là một tên thực dân, hay là một kẻ nô lệ?

Nhìn từ góc độ "văn chương", liệu có cái gọi là "sáng tạo" ở những kẻ không- tự do?

Tam Lang trong Tôi Kéo Xe, đã coi cái xích lô là một bước tiến nhảy vọt, từ người kéo người, sang người đạp người. Tiếc rằng trong tay lúc này, không có cuốn sách của ông để truy nguyên, bằng cách nào, và vào thời điểm nào, "kéo" thành "đạp"? Nhưng chắc cũng gian nan lắm.

Nên nhớ, người phát minh ra máy hơi nước bị nhân loại đập chết, vì sợ văn mình làm cho họ thất nghiệp. Nhân loại-chủ cũng đâu có muốn nhân loại-tớ ngang hàng với mình?

Liệu người phát minh ra cái xe xích lô có bị đập chết hay không, là một câu hỏi thật lý thú, dành cho một nhà văn bí đề tài.

NQT