Bắt trẻ đồng xanh

 Quán Như

Bắt Trẻ Đồng Xanh và Câu Chuyện Của Dòng Sông được Phùng Khánh và Phùng Thăng dịch và do nhà xuất bản Lá Bối phát hành khoảng năm 1964-65. Hai tác phẩm này một sớm một chiều được thanh niên sinh viên thời bấy giờ chào đón nồng nhiệt và, cùng với một số tác phẩm của Nhất Hạnh, đã tạo ra một không khí hứng khởi cho phòng trào về nguồn, trở lại nghiên cứu các giá trị tinh thần của dân tộc Việt Nam, nhất là Phật Giáo.

     Nguyên tác của Bắt Trẻ Đồng Xanh là quyển The Catcher in the Rye của J.D. Salinger đã được xuất bản lần đầu từ năm 1951, nghĩa là hơn một thập niên trước khi bản việt dịch xuất hiện. Tác phẩm được các nhà phê bình văn học trên New York Times, San Francisco Chronicle, Philadelphia Enquirer và Times khen ngợi như là một tác phẩm nổi bật nhất trong năm và nhân vật Holden Caulfield dần dần trở thành thần tượng của thanh niên Mỹ trong nhiều thế hệ. Vì Holden Caulfield chửi thề luôn miệng và có khuynh hướng chống đối lại các giá trị cổ truyền như Ki-Tô giáo, tờ báo The Christian Science Monitor và The Catholic World  chỉ trích Salinger cố tình cổ động cho một lối sống “thiếu đạo đức”. Tuy nhiên những lời chống đối yếu ớt, dựa trên tiêu chuẩn luân lý sắp sửa bị thanh niên Mỹ ruồng bỏ, không làm giảm mức độ hấp dẫn và chinh phục độc giả của The Catcher in the Rye trong một thời đại mà bị hấp lực của phong trào hướng về Đông Phương “Go East Young Men” vào các năm cuối thập niên 50. Trong vòng 3 tháng, The Catcher đã trở thành một tác phẩm bán chạy nhất trong danh sách của tờ Times và tiếp tục qua mặt của các tác giả cổ điển tài danh khác như James Jones, tác giả From Here to Eternity. The Catcher đồng thời được xuất bản ở Anh và cũng được các nhà phê bình Anh khen ngợi, mặc dù trước đó nhà xuất bản lo ngại độc giả Anh có thể có phản ứng tiêu cực vì lối văn “nói” và phương ngữ của Mỹ. Ba năm sau khi bản dịch tiếng Việt của Phùng Khánh ra đời (1965), tức là vào năm 1968, the Catcher in the Rye được xem như là một trong năm tác phẩm bán chạy nhất trong lịch sử văn chương Mỹ kể từ năm 1895. Hiện nay mỗi năm vẫn còn 250 ngàn độc giả bỏ tiền ra mua các ấn bản mới. The Catcher hiện nay được đưa vào danh sách các tác phẩm giáo khoa dành cho học sinh trung học nghiên cứu. Năm ngoái khi đứa con trai của tôi mới học lớp 9 được cô giáo bảo đọc và phê bình The Catcher, tôi có hơi ghen tỵ với nó một chút. Cũng như các thanh niên thời đó, tôi chỉ được đọc The Catcher sau khi đã học xong đại học, qua bản dịch của Phùng Khánh. Tôi cho đứa con mượn toàn bộ tác phẩm của Salinger, cùng với các tác phẩm phê bình và hồi ký của đứa con gái Salinger, bà Margaret. Tôi thú nhận là hể có ấn bản mới của The Catcher phát hành là tôi mua để trên kệ sách và hiện có ít nhất là bốn ấn bản The Catcher khác nhau. Đứa con tôi hạ một câu “You are crazy, Dad!” Nó không hiểu được mức say mê của thế hệ trẻ chúng tôi bấy giờ đối với Holden và Phoebe, và riêng tôi, tôi cám ơn Phùng Khánh rất nhiều.

    Nhân vật chính, Holden Caulfield, lấy từ tên của một cô đào chiếu bóng sau thế chiến thứ hai, Joan Caulfiel, mà Salinger xem như là người  “trong mộng”. Holden Caulfield, mới 16 tuổi, cũng như các thanh thiếu niên khác, đang trải qua cơn khủng hoảng tâm linh. Anh vừa biết tin bị đuổi khỏi trường vì thi rớt tất cả mọi môn, trừ môn Anh ngữ. Ông Hiệu Trưởng sẽ gởi thư báo tin cho cha mẹ anh vào ngày thứ Tư, ngày cuối niên khóa. Tuy nhiên Holden quyết định rời trường vào chiều thứ Bảy và lấy xe lửa về New York. Anh không thể về nhà ngay được vì sợ cha mẹ khám phá anh lại bị đuổi. Holden cảm thấy bất an, khủng hoảng và cô đơn giữa đám người mà anh gọi là những phony bastards, giả dối, kệch cỡm, lố bịch, đạo đức giả. Lang thang giữa thành phố New York, anh chợt nhớ đến mấy con vịt trong hồ Central Park vào mùa Ðông. Anh tìm cách gợi chuyện với nhiều người lạ, với người tài xế tắc-xi, lục sổ điện thoại để rủ một người mà anh mới biết đi uống rượu. Vào quán rượu với một cô bạn gáí, gây gỗ nặng lời và say lướt khướt. Tựa The Catcher in the Rye lấy từ một câu trong bài hát của Robert Burns “Nếu một người nào bắt được một người nào chạy ra từng cánh đồng lúa”.

     Tôi tưởng tượng có nhiều đứa trẻ đang chơi một trò chơi nào đó  trên một cánh đồng lúa lớn. Hàng ngàn em, hàng ngàn em đều nhỏ như nhau, không có một người lớn nào ở gần đó - trừ tôi. Công việc duy nhất của tôi là chờ sẵn ở đó và hễ khi có một em nào vô ý sẩy chân và sắp sửa rơi xuống từ vách đá, tôi đứng sẵn ở đó và dơ tay đón bắt từng em. Cả ngày tôi chỉ làm chừng nấy công việc. Tôi chỉ làm công việc bắt trẻ đồng xanh. Tôi biết đó là một điều điên rồ, nhưng đó là công việc duy nhất mà tôi thích làm!    

     Bảo vệ các em khỏi ngã xuống vách đá có nghĩa là bảo vệ sự ngây thơ thuần khiết để các em, để khi “lớn lên” các em đừng biến thành phonies như biết bao người mà Holden đã gặp. Holden rất cô đơn mặc dù sống ngay giữa thành phố không bao giờ ngủ, New York.  Holden không có người nào khả dĩ gọi là bạn thân trên đời. Khi cô em gái Phoebe thách thức Holden, yêu cầu anh cho biết tên một người mà anh thích nhất. Holden ấp a ấp úng, cuối cùng nhắc tới một người em trai đã qua đời. Khi Phoebe hỏi lớn lên anh thích làm nghề gì, Holden nhắc tới công việc điên rồ là bắt trẻ đồng xanh. ****

     Cũng như thế hệ hippies vào các năm 60, Holden không phải là người lạnh nhạt, quay mặt lại với đời sống. Trái lại anh yêu vô cùng đời sống, trang trọng và nhạy cảm đối với người khác, yêu tuổi thơ và muốn sống vô tư, tự nhiên và trung thực. Anh chống đối các hình thức trói buộc về luân lý và xã hội do chính những phonies đặt ra. Cả một thế hệ yêu cuồng sống vội, váy ngắn tóc dài không phải là một thế hệ thiếu lý tưởng hay thấy đời sống vô nghĩa, đó chỉ là một thái độ phản kháng quyết liệt lại những phonies mà họ kinh tỡm. Chính ra thế hệ hippies là những người vô cùng nhạy cảm, nhất là đối với những khổ đau của người khác. Họ bắt đầu thấy thấp thoáng anh sáng Châu Á và kỳ lạ thay, họ sống như những Phật Tử, bởi không ai có thể tự gọi mình là Phật Từ nếu không nhạy cảm với những khổ đau của người khác. Nếu không nhạy cảm với người khác, làm sao các thanh niên Mỹ vào thập niên 60 và 70 dám hy sinh chuyện học hành, sự nghiệp, cả đến mạng sống, xuống đường biểu tình chống chiến tranh, đem hoa cài trên đầu họng súng, thách thức các toán Vệ Binh Quốc Gia “Make Love, Not War”.

     Có tới ba lần trong The Catcher, Holden tỏ ý ‘lo lắng’ cho mấy con vịt trong hồ ở công viên Central New York. Lần thứ nhất trong khi ông giáo dạy Sử, già lụ khụ giảng luân lý, Holden lơ đãng và trong lòng băn khoăn không biết khi mặt hồ bị đóng băng, mấy con vịt đi về đâu. Không biết có ai đem xe chở mấy con vịt về một chỗ trú ẩn nào khác hay chúng phải tự bay đi như các loài di điểu khác! Hai lần sau Holden nhắc mấy con vịt với hai người tài xế tắc xi. Người tài xế thứ nhất nghi ngờ cậu bé tâm thần bất thường, xẳng giọng: “Cậu nói nhăng nói cuội gì vậy? Bộ giỡn hả?” Người tài xế thứ hai tử tế hơn, tuy nhiên lúng túng vì câu hỏi ngớ ngẩn: “Ai? Đi đâu? Ai để ý làm gì mấy chuyện lẩm cẩm như vậy!” Tuy nhiên người tài xế này sau đó bàn luận với Holden về một chuyện ngớ ngẩn khác: mấy con cá trong hồ làm gì trong mấy tháng mùa Ðông. “Chúng không đi đâu cả, chúng bị đông cứng và ở yên một chỗ cho đến hết mùa Ðông!” Câu đối thoại của hai người điên? Trên đời này mấy người có thì giờ quan tâm tới số phận của mấy con vịt và mấy con cá trong hồ vào mấy tháng mùa Ðông như Holden!

     Lúc còn trẻ luôn hăm hở xông vào con đường công danh sự nghiệp, hay mơ tưởng mấy người đẹp da trắng tóc dài, tôi cũng có kết luận tương tự khi đọc các bài thơ Đường, như bài Xuân Hiểu của Mạnh Hạo Nhiên:

Dạ lai phong vũ thanh

Hoa lạc tri đa thiểu

Đêm qua mưa gió tơi bời

Biết rằng hoa cũng có rơi ít nhiều.

(Trần Trọng Kim dịch)

     Mấy ông thi sĩ đời Đường không có chuyện gì làm sao lại lo cho mấy chùm hoa rụng đêm qua?

      Ai cũng biết các đệ tử của Phật lúc đi khất thực phải cúi nhìn xuống đất để tránh dẫm lên các côn trùng. Trong mùa mưa họ phải ở lại tịnh thất vừa để tu tập, vừa tránh đi ra ngoài đường mấy tháng mưa, mùa côn trùng bò lên sống ngổn ngang trên mặt đất. Nếu ai nghĩ Đức Phật lo lắng thái quá cho các loài côn trùng sâu bọ, sẽ còn bị “sốc” hơn nữa khi Đức Phật dạy các đệ tử trước khi uống một ly nước lạnh, phải niệm chú vãng sinh cho 64 ngàn vi sinh vật sống trong đó. Holden và người tài xế tắc-xi chỉ lo lắng cho mấy con vịt và con cá xem ra còn đở “lẩm cẩm” hơn Đức Phật! Chừng nào chưa hiểu đức “hiếu sinh’ của tư tưởng Đông Phương, hay vẫn còn đem tâm để hình hài sai khiến, nhiều người vẫn còn xem mấy chuyện này là mấy chuyện lẩm cẩm! 

     Holden dĩ nhiên không những nhạy cảm với mấy con vịt, anh cực kỳ nhạy cảm với những người chung quanh, dù biết họ là những phonies. Anh lúc nào cũng rộng rãi với bạn bè, sẵn sàng cho họ mượn những vật dụng riêng tư của mình, kể cả Stradlater, người bạn cùng phòng mà anh đã đánh lộn. Sở dĩ anh đánh nhau với tên này chỉ vì anh nghi ngờ y dở trò chim chuột sở khanh với một cô láng giềng cũ. Và cô ngày chỉ là một cô láng giềng, chớ không phải bồ bịch gì của anh.

     Khi gặp hai bà sơ ở gần nhà ga, anh đề nghị tặng hai bà sơ 10 đồng (hơn nửa số tiền mà anh có trong túi) mặc dù hai bà sơ chỉ đi nhận nhiệm sở dạy học, chớ không có đi quyên tiền. Sau đó Holden cứ ân hận mãi về chuyện anh hổn láo phà khói thuốc vào mặt hai bà sơ.

     Đêm Chủ Nhật, sau khi lẻn về thăm Phoebe, Holden gọi điện thoại cho một thầy cũ để xin ngủ nhờ một đêm. Ông là người duy nhất trong cuốn truyện mà Holden thích và kính trọng. Holden trước đó chứng kiến cảnh ông thầy săn sóc một học sinh bị một nhóm học sinh du đảng khác uy hiếp, đến nổi phải nhảy xuống lầu. Chính ông này đã tự cởi áo đắp lên người nạn nhân và mang em đến bịnh xá cấp cứu, trong khi các người khác cố tình lảng tránh. Nửa đêm khi Holden giật mình tỉnh dậy, anh cảm thấy bàn tay của ông thầy mà anh kính mến đang mân mê trán mình. Có thể ông thấy là một thứ bi-sexual pervert thứ thiệt, nhưng Holden cứ băn khoăn sợ mình có hiểu lầm thái độ của thầy không.

     Trong The Catcher, anh đã châm biếm, chế diễu, chửi thề những phonies này. Thế nhưng Holden không hề ghét bỏ mà chỉ thương hại họ. Đến cuối quyển sách, Holden hối tiếc việc anh đã kể một câu chuyện dính líu tới nhiều người. Anh còn cảm thấy “nhớ” tất cả mọi người mà anh nhắc tới trong chuyện, kể cả tên ma cô Maurice.

     Một nhà văn khác cũng nhắc đến sự thanh khiết của trẻ em là Saint-Exupéry trong The Little Prince. Tuy nhiên Hoàng Tử Bé của Saint-Exupéry đến từ một tinh cầu khác. Sự tương phản giữa hồn nhiên và “ người lớn” của Saint-Exupéry có tánh cách triết lý hơn. Đó là sự khác nhau giữa những gì cao cả và tầm thường của đời sống. “Người lớn” bị đời sống điều kiện hóa, không còn có cái nhìn trong sáng như trẻ con, mà chỉ thấy toàn những con số. Khi trẻ con mô tả một căn nhà gạch hồng, với giàn hoa phong lữ đỏ thẫm trên khung cửa sổ, có các con bồ câu đang gật gù trên mái nhà, người lớn chỉ quan tâm xem căn nhà đó trị giá bao nhiêu tiền. “Người lớn” là một người chưa bao giờ ngữi thấy mùi hoa bưởi hoa cau, chưa hề “thấy” trăng sao, chưa bao giờ nhìn rõ khuôn mặt người thân. “Người lớn” là những người mù vì không bao giờ chịu nhìn người khác và sự vật bằng tâm hồn của mình. Saint-Exupéry cũng cho Hoàng Tử Bé về quê nhà ở một tinh cầu xa bằng ẩn dụ con rắn trong vườn địa đàng, khi con người đánh mất hồn nhiên.

     Salinger, hay Holden, trái lại đang sống trong cõi ta bà, giữa thành phố New York, một thành phố tự hào là không bao giờ biết ngủ. Nhưng Holden cũng cô đơn không kém gì Saint-Exupéry trong sa mạc Sahara, nếu không muốn nói là còn cô đơn hơn. Holden hầu như không kết thân được với ai, kẻ cả cha mẹ và ngưói anh cả. Trong đời này nếu còn có người nào mà anh còn có thể thân cận được, đó là cô em Phoebe và có lẽ một người nữa, Allie, đứa em trai đã mất. Hai người đó là hy vọng cuối cùng của Holden ở cõi ta bà này.

     Phoebe là người duy nhất dám thách đố Holden và Holden phải chịu khó trả lời. Khi bị Phoebe căn vặn yêu cầu Holden cho cô biết tên một người hay một việc nào anh thích, Holden không nghĩ ra được một người nào. Cuối cùng anh phải chống chế, nhắc đến Allie, và Phoebe. Khi có ý định muốn bỏ đi một nơi thật xa, Phoebe là người duy nhất mà Holden muốn đến từ giã trước khi lên đường đi tìm giấc mộng. Và Phoebe cũng là người duy nhất làm anh khóc sướt mướt khi cô bé đưa cho anh “mượn’ tất cả tiền mà cô được cha mẹ cho trong dịp lễ giáng sinh. Có lẽ cô bé đếm tiền từng xu, từng ngày. Cô nói: “Đây, tám đồng tám mươi lăm xu”. Nhưng Phoebe đính chánh ngay: “Tám đồng sáu mưới lăm xu! Em có tiêu một ít rồi!”

     Thình lình tôi bật khóc làm nhỏ Phoebe sợ quá. Nhỏ Phoebe choàng tay và dỗ dành cho tôi nín, nhưng một khi bắt đầu khóc, không ai có thể ngừng được. Phoebe choàng tay ôm tôi và tôi cũng choàng tay ôm cô bé và một lúc lâu sau tôi mới nín khóc được.

     Người thứ hai Holden có thể “nói chuyện” được là Allie, đứa em đã qua đời. Sau khi ngủ một đêm ở nhà ga, Holden đi dọc theo đại lộ Thứ Năm, để đến bảo tàng viện chờ em. Holden có thể đã bị trãi qua quá nhiều biến cố trong hai ngày, tinh thần của anh như một dây đàn căng thẳng quá độ. Khi băng qua đường anh có một ảo giác là anh sẽ không bao gìờ đến được lề bên kia. Anh có cảm tưởng anh càng ngày càng lún dần, lún dần và cuối cùng biến mất không còn ai thấy anh nữa. Gate, gate, para samgate. Và anh đã làm một chuyện mà từ trước tới giờ anh chưa hề làm. Khi gần tới bờ bên kia, anh “khẩn cầu” Allie: “Allie đừng để anh biến mất. Allie đừng để anh biến mất”. Và khi đến bờ bên kia, Holden nói: “Cám ơn em, Allie”. Bodhi-sattva. Khi qua được bờ bên kia, Holden ngồi xuống một băng đá và quyết định sẽ không về nhà nữa, sẽ bỏ đi một nơi thật xa, một nơi không có ai biết anh. Anh sẽ giả làm một người vừa câm vừa điếc và như thế anh sẽ không cần phải nói chuyện với bất cứ một người nào khác. Anh sẽ dành dụm tiền để xây một căn nhà gỗ ven rừng, và nếu có muốn lập gia đình, anh sẽ lấy một người đàn bà đẹp, cũng vừa câm vừa điếc khác. Và trong lúc đó chỉ có một người duy nhất trên đời mà anh muốn đến từ biệt là Phoebe.

     Đoạn cuối tả cô bé Phoebe xách va-li cũ cồng kềnh để đi theo anh về miền rừng núi Colorado là một đoạn văn tuyệt đẹp, theo tôi, còn xúc động hơn đoạn văn tả cảnh biệt ly giữa Saint-Exupéry và Hoàng Tử Bé. Phoebe giận anh vì lần đầu tiên bị Holden mắng “câm miệng lại”. Phoebe đi bên kia đường trong khi Holden đi bên này đường, hướng về phía sở thú. Nhưng hai người luôn trông chừng nhau vì sợ lạc.  Khi đến chổ có trò chơi cỡi mấy con ngựa gỗ, Phoebe hết giận anh và lên cưỡi ngựa. Trời bỗng đổ mưa như trút nước. Holden ngồi trên băng đá “Người tôi ướt đầm đìa. Nhưng tôi bất cần. Thình lình tôi cảm thấy vô cùng hạnh phúc.   Như trong lời hát của một bản nhạc phản chiến vào các năm 60 “It’s Happening Now”. Giả sử như một người chợt ngộ, họ có cảm giác như thế nào? Tôi nhớ trận mưa rừng Nhất Hạnh đã tả trong Nẻo Về Của Ý.

     Phùng Khánh dịch tác phẩm Câu Chuyện Của Dòng Sông của Herman Hess là điều dễ hiểu. Nhưng Bắt Trẻ Đồng Xanh? Trong câu chuyện, Holden cũng như các thanh thiếu niên mới lớn khác văng tục “không ngừng da non”, nghịch ngợm phá phách đủ mọi cách, đánh nhau. Trong hai ngày ở New York, Holden giả “người lớn” vào quán rượu, say sưa, kêu một cô gái giang hồ lên phòng vân vân… Tôi tưởng tượng nỗi bối rối của Phùng Khánh khi phải tìm một chữ để dịch các tiếng chửi thề “goddamn” “Phony bastards” “my ass”…Tôi không nghĩ Phùng Khánh chỉ muốn dịch một tác phẩm ăn khách. Bắt Trẻ Đồng Xanh không phải chỉ phản ảnh sự khủng hoảng của một thanh niên mới lớn như Holden nhưng còn phản ảnh tâm trạng bất an của thanh thiếu niên Mỹ (và Âu Châu) lúc bấy giờ. Họ dần dần đánh mất niềm tin vào những giá trị cố hữu. Giữa thập niên 50 nhờ các công trình của D.T. Suzuki, nhất là bộ Thiền Luận và các hoạt động của American Zen Centre, Phật giáo đã bắt đầu ảnh hưởng khá nhiều đến thành phần thanh niên, trí thức, khao khát đi tìm ánh sáng Phương Đông. Tác phẩm On the Road của Jack Kerouac phản ảnh phong trào thanh niên lên đường thời đó: một ba-lô trên vai, một ít tiền, đưa ngón tay cái chỉ lên trời xin quá giang đi khắp nước Mỹ, đi qua biên cương nước Mỹ, tới Ấn Độ, Tây Tạng, Sri Lanka, Nepal, Nhật và Đại Hàn để “tầm đạo và học đạo.” (Nhà văn Lưu Nhơn Nghĩa có nhắc đến một nhà sư người Đức đến Việt Nam) Đó là các thế hệ mà chúng ta quen gọi là Hippies, “Đông Du Ký”, sống hình như không có ngày mai. Đó là những “tân tăng” phản đối những qui thức xã hội Tây Phương, chống đối chú trọng quá nhiều tư hữu, kể cả tư hữu tình ái. Họ sống trong lục hoà Make Love, Not War. Trong số những “tân tăng” này, có người thọ giới, rồi cởi áo, lập gia đình, lập thiền viện, sáng tác, nghiên cứu và sau 20 năm, họ đã trở thành những nhà văn lớn, nhà thơ nổi tiếng, xuất bản những công trình nghiên cứu qui mô về đạo Phật. Họ thuộc về thế hệ thường được gọi là Beat Generation. Họ đã trở thành những sa- môn hộ pháp đắc lực trong việc truyền bá Đạo Phật trên đất Mỹ và Tây Phương. The  Catcher in the Rye không những phản ảnh cái tâm bất an của thanh niên mới lớn như Holden nhưng cũng phản ảnh cho mối bất an chung của một thế hệ bắt đầu nghi ngờ và thẩm định lại một số các giá trị Tây Phương, nhất là các tôn giáo tổ chức cổ truyền, như Ki-Tô và Do Thái giáo. Không ai lấy làm lạ khi thấy thanh niên Mỹ mê Holden, mê Salinger, mê Kerouac và mê … James Dean. Đó là thời mà Tổ Đạt-Ma xuất hiện trong các bồ tát hoá thân, đã hỏi thanh niên Mỹ: “Các cậu đưa tâm ra đây để tao an cho.”

     Salinger là một nhà văn có cuộc đời bí hiểm và khó hiểu nhất, so với những nhà văn Mỹ khác. Sau The Catcher ông viết thêm một tuyển tập truyện ngắn và một chuyện dài khác, Seymour, An Introduction và khi danh vọng đang lên như diều và tác phẩm bán chạy nhất trong lịch sử văn chương Mỹ, ông đã không xuất bản thêm một tác phẩm nào khác, hoàn toàn cắt đứt liên lạc với thế giới bên ngoài. Có lẽ ông theo gương Tổ Đạt-Ma, ngồi diện bích từ hơn 40 năm nay trong một trang trại ở Cornish, Colorado.

     Con gái của Salinger, bà Margaret, trong Dream Catcher, gần đây đã hé lộ một vài quan niệm về sáng tác và đời sống cuả ông. Đối với ông, “viết văn là một cuộc hành trình đi tìm giác ngộ?” và ông muốn dành cả cuộc đời để thực hiện một tác phẩm lớn, và tác phẩm này không gì khác hơn là chính cuộc đời của ông. Như Rilke hay Holderlin, viết văn và làm thơ là một cách sống, một cách ở đời, không phải là một trò nhai văn nhá chữ, kể lể nhảm nhí. Và nói theo thuật ngữ của Phật Giáo, đó là một “pháp môn”. Margaret cũng tiết lộ là Salinger có lần dự định “xuất gia” thành một tỳ-kheo, đã từng làm bạn với D.T. Suzuki, từng ngồi thiền nhiều lần có lẽ dưới sự hướng dẫn của Suzuki tại thiền thất Thousand Islands. Tuy nhiên, Margaret kể, Salinger bổng nhiên đổi cách tu tập, theo một pháp môn Ấn giáo Vedanta, dưới sự hướng dẫn của tu sĩ Bà-La-Môn, Swami Nikhilananda. Trong khi Phật giáo khuyến khích sa-môn nên dành cả cuộc đời tu tập bằng cách “cát ái từ thân”, tuy nhiên không có thái độ quyết liệt về tình dục như giáo lý Vedanta. Đạo Phật cũng kính trọng phụ nữ (Ma Đằng Gia Nữ sau này cũng thành một đệ tử của Phật và là sư đệ của A Nan!), trong khi phái Vedanta xem “vàng và phụ nữ” là những trở ngại lớn lao cho việc giác ngộ. Có lẽ vì thế các nhân vật của Salinger ít “phóng túng” hơn các nghệ sĩ trong Thiền Beat sau này.

      Salinger từ nhỏ nghĩ mình gốc Do Thái, nhưng sau đó khám phá bên mẹ thuộc di dân Ái Nhỉ Lan Thiên Chúa giáo. Sau thế chiến thứ hai, di dân Do Thái và Ái Nhỉ Lan ở Mỹ vẫn còn bị kỳ thị nặng nề. Trong một vài khu thương mại ở Brooklyn New York, trên cửa sổ của các cửa hiệu vẫn còn trưng bày những thông báo “cấm dân Do Thái và Thiên Chúa” không được vào. Trong The Catcher, Holden nhiều lần lo lắng bị người khám phá anh không phải là người Thiên Chúa giáo. Khi anh gặp hai bà sơ, anh lo sợ hai bà sẽ hỏi về tôn giáo của anh. Ảnh hưởng của ánh sáng Ðông Phương, nhất là Phật giáo, trong các năm đầu thập niên 50 (Bắt Trẻ Đồng Xanh phát hành lần đầu năm 1951) mở cửa cho một thời kỳ mà nhiều học giả gọi là thời chuyển pháp luân lần thứ Tư, phần lớn ở Tây Phương, nhờ những nhà văn hippies này. Đây là thời kỳ Phật giáo không còn được xem như những công trình nghiên cứu kinh viện của các học giả già lụ khụ. Phật giáo hiển hiện như một đoá hoa nhiều mầu sắc rực rỡ, đầy thách thức và có sức hấp dẫn mời gọi. Các hộ pháp thường không phải là các nhà sư nghiêm trang trong chiếc áo tràng, mà là các văn nghệ sĩ On the Road. Các học giả Beat sau này đã trở thành những giáo thọ hay học giả Phật giáo nổi tiếng, như Robert Aiken và Philip Kapleau. Nhưng nhóm văn nghệ sĩ chịu ảnh hưởng của Thiền trong sáng tác đã định tính cho mối liên hệ giữa văn nghệ và Phật giáo. Các văn nghệ sĩ Beat đã mở cửa cho một nhân sinh quan mới, một lối sống ngông cuồng kiểu Hippies, nổi loạn và phá vỡ những khuôn khổ ước lệ “đạo đức giả” cùng một lối sáng tác cực kỳ phóng túng. Ba người khai sáng phong trào Beat sau này đã trở thành những nhà văn, nhà thơ nổi tiếng cũng như là những vị chuyển luân pháp vương thời đại của nước Mỹ. Jack Kerouac, sau On The Road, biểu trưng “cho thế hệ thanh niên Mỹ vào thập niên 50 sống loạn cuồng trong âm nhạc và tình dục, thách đố các khuôn mẫu cũ kỷ”. Thế hệ Hippies chủ trương “Make Love, Not War” sau này cũng là thành phần chủ lực của phòng trào sinh viên phản chiến Mỹ. Đây là những Dharma Bums, tạm dịch là những Phật Tử hippies, cà nhõng, lờ quờ (chữ của sinh viên trong phong trào tranh đấu 63-66 hay dùng để đùa với nhau). Gary Snyder chủ trương vừa thực tập thiền quán vừa làm tình tập thể, sau đó cặm cụi ngồi dịch thơ Hàn San, ông sư đã khắc các bài thơ trên vách núi để vượn và khỉ đọc! Cô Tô thành ngoại Hàn Sơn Tự. Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền. Khi đến tuổi tri thiên mệnh, Snyder tổ chức một thiền thất, vẫn tiếp tục dịch thơ Hàn San và được trao giải Pulitzer về thơ năm 1974. Thi sĩ Ellen Ginsberg được xem như một Walt Witman. So với các tác phẫm của Beat, Bắt Trẻ Đồng Xanh còn quá hiền lành. Khi làm việc ở Vạn Hạnh, tôi thấy có một quảng cáo Thiền Beat, Thiền Square trên tập san Tư Tưởng. Tuy nhiên quảng cáo này biến mất ngay số sau đó và không bao giờ xuất hiện cả. Các tăng già Việt Nam ở thập niên 60, tuy “cấp tiến” về mặt hành động, nhưng cũng giống như các thiền sư dòng Thiền Square chính thống, tâm tư  chưa đủ chín mùi để chấp nhận các bồ tát hippies. Ngay cả một học giả “lão thành” của Thiền Square, Alan Watts, chỉ trích các văn nghệ sĩ Beat là quá phóng túng. So với các phẩm “mặn” như Dharma Bums, The Catcher “chay’ hơn nhiều. Holden Caulfield tuy chửi thề luôn miệng, tuy lòng có bất an, nhưng lúc nào cũng thương cảm người khác, luôn cố gắng bảo vệ chân tâm hồn nhiên trong trắng. Đến nay vẫn còn nhiều thiền sư Square, chưa chấp nhận Holden, tảng lờ như không biết đến dịch phẩm Bắt Trẻ Đồng Xanh trong sự nghiệp của Phùng Khánh. Dám bỏ công dịch tác phẩm này, Phùng Khánh ngày xưa (1965?) cũng đã “gồng” mình lắm rồi.

     Tình trạng tinh thần của thế hệ thanh niên Việt Nam vào thập niên 60, theo tôi, cũng tương tự như tâm trạng các thanh niên Mỹ mười năm trước đó. Sau khi chánh phủ Diệm bị lật đổ, phong trào đọc Thiền, nghiên cứu triết lý Thiền, thực tập Thiền, làm thơ Thiền được phát động rầm rộ. Phật Tử, nhất là những người thuộc phong trào sinh viên, văn nghệ sĩ và trí thức, rủ bỏ được một gánh nặng ngàn cân của các hình ảnh ảnh tiêu cực về Phật giáo, những nghi lễ nặng nề, những cách tu tập mê tín. Tình trạng này một phần do ý đồ của các thế lực thân thực dân, một phần do chính những người hoằng pháp không dám “đổi mới” để đủ khế cơ thu phục lòng tin của thế hệ thanh niên lúc bấy giờ. Thoát nhiên những tác phẩm với cái nhìn “đợt sóng mới” hợp với tâm thức những người trẻ, khiến đạo Phật xuất hiện như cành hoa thược dược “mỉm nụ nhiệm mầu”. Nụ nhiệm mầu đã hiện diện từ khi Ca Diếp “niêm hoa vi tiếu” nhưng chưa đủ khế thời để nở rộ trong đám thanh niên tân học. Các văn nghệ sĩ Phật Tử tụ họp trên các tờ Hải Triều Âm, Giữ Thơm Quê Mẹ, các nhà nghiên cứu trẻ trên tờ Tư Tưởng Vạn Hạnh, đó là chưa kể đến những nhà thơ đánh võ “vô chiêu” như Bùi Giáng, nói pháp mà không hề dùng pháp ngữ và pháp thoại của đạo Phật. Hay những bài thơ “hữu chiêu” của Phạm Thiên Thư nồng nàn không thua gì các bài thơ của Tô Man Sự. Trụ Vũ đã nhận xét “Hòn sỏi nào cũng thuyết Pháp Hoa Kinh”, hay như Phạm Duy “một cành củi to, một tờ lá uá, một hạt bụi mờ” cũng là Pháp. Đó là Beat Generation của Việt Nam, tuy không có loạn cuồng như các người đồng thời ở Tây Phương.

    Chị Phùng Khánh ơi, tôi không muốn kêu chị là Sư Bà, là Ni Trưởng, chỉ muốn kêu chị bằng chị Phùng Khánh. Tôi nhỏ hơn chị vài tuồi và là bạn của Phùng Thăng. Tôi rất vừa ý với lời phân ưu trên Chuyển Luân do anh Hoàng Nguyên Nhuận thảo ra. Anh Nhuận bày tỏ sự thương tiếc một người chị của thế hệ 63. Những danh xưng Sư Bà, Ni Trưởng, Hòa Thượng, Pháp Sư hay Thượng Thủ nặng nề quá, chị mang theo làm chi cho mệt. Hơn nữa một Bồ Tát hoá thân như chị không nên lẫn lộn với một số Hoà Thượng, Hội Chủ, Thượng Thủ hay Pháp Sư phonies làm gì. Để chỉ thảnh thơi, nhẹ nhàng bắt trẻ đồng xanh với cái tâm không phân biệt. Trong đời hành đạo, tôi nghĩ chị cũng có lúc gặp nhiều phony bastards như Holden đã gặp. Nhưng ai chị cũng bắt, cũng cứu. Bồ Tát mà còn phân biệt thì đâu còn Bồ Tát nữa. Đối với chị ai cũng là trẻ đồng xanh, cần bắt khi họ rơi khỏi vách đá. Chúng sanh vô biên thề nguyện độ.

     Tôi nghĩ đó là công việc duy nhất mà chị cũng như Holden muốn làm, ở bên này bờ, cũng như ở bên kia bờ. Happy Catching, chị Phùng Khánh.

 

Quán Như

Sách đọc trước khi viết:

-R. Fields. How the Swans Came to the Lake. Shambala, Colorado, 1981.

-I. Hamilton. In Seach of J.D. Salinger. Heinemann London, 1988.

-C. Ingram. In The Footsteps of Gandhi. Parallax Press, California, 1990.

-J. Kerouac. On the Road. Penguin Books, ấn bản 1991.

-J. Kerouac. The Dharma Bums. Flamingo, 1994.

-A. Saint-Exupéry. The Little Prince. Penguin Books, 1998.

-J.D, Salinger. The Catcher in the Rye, Penguin Books, ấn bản 1994.

-M. A. Salinger. Dream Catcher. Washington Square Press, New York, 2000.

-Tricycle, The Buddhist Review, Fall 1995. Fourth Anniversary edition.

Mấy ngày Chapman đứng chờ để bắn Lennon trong cặp tay lúc nào cũng có quyển Catcher in the rye là sách của JD Salinger. Catcher in the rye, đã dịch ra tiếng Việt xuất bản ở Sài Gòn thời trước giải phóng tên Việt là Bắt trẻ đồng xanh, xuất bản lần đầu năm 1951 nói về một cậu trai tên Holden Caufield là một nhân vật đang cố đi tìm vai kịch của mình trong thủa hỗn mang. Thủa hỗn mang là lúc các giá trị đang chà đạp nhau cái này lộn ngửa lên cái khác, cái khác lại úp mặt vào cái sau. Caufield là mai đang vùng vẫy để giữ dáng, là tuyết cố che chắn để khỏi vấy bùn.

 

Salinger ba chục năm nay sống cuộc sống ẩn dật không xuất bản gì thêm nữa. Catcher in the rye thì đã được dịch ra đủ các thứ tiếng và bán được hơn 60 triệu bản. Cái sự người ta yêu quý Catcher giờ nhiều người phải giấu diếm vì quyển sách này hay bị các nhân vật ưa phản kháng chống hiện tại êm đềm giả dối quy ra làm tuyên ngôn cho tinh thần của mình. Salinger là cha đẻ của Caufield, Caufield là cha đẻ của một thế hệ hippy ở Mỹ ở châu Âu là những người tiên phong trong phép thử vượt qua các quy tắc có sẵn những mặc định tốt đẹp bên ngoài hay được xã hội các nơi coi là bản lề nguyên tắc. Nhưng mà những mặc định này lấy sự tiện ích làm chủ đạo, sự áp dụng của chúng mang tính hai mặt, ép lên người khác để được yên bình cho mình. Khả dĩ nguời khác quay mặt về phía mặt trời thì thật tiện cho ta đứng sau làm mọi việc trong bóng tối.

Lennon là một đại diện xuất sắc trong cái thế hệ lúng túng con đẻ của Caufield, on the road và leaves of grass. Hippy là một thế hệ tiến hóa về tư tưởng nhưng tha hóa về phương pháp, sự tiến hóa về tư tưởng của thế hệ này chưa chắc người đời hôm nay đã nhận ra được hết, sự tha hóa về phương pháp của họ chỉ vượt được qua những mặc định hai mặt của thời đại chứ chưa ra khỏi vòng tiền lệ của khả năng tha hóa của con người. Nói ngắn gọn lại thì cái được về tinh thần bù đắp thừa ra cái hư về phương pháp, cái net gain trong lợi ích đang tính có được là nhờ công những người như Lennon.

Khi thế hệ hippy xuống núi để về nhà để lại đằng sau những bữa tiệc đầy hoan lạc nơi mà sự thăng hoa của tư tưởng thường được khởi động bằng thuốc độc và năng lượng thô lấy từ cơ thể người khác thì cũng là lúc mà phương pháp quay lại thời tiến hóa còn tư tưởng bắt đầu xuống dốc. Lennon cũng bám lấy cô Ono và bắt đầu hát những bài ca ca ngợi chính mình. Sự hợp lưu của những dòng chảy tuy phát xuất cùng nơi nhưng luôn đi thành nhiều khung đối nghịch với cái dòng chảy chính chứa đựng nhiều phù sa tuy màu mỡ nhưng hạt nhân là bùn đen là không thể tránh khỏi. Chapman bắn Lennon là việc xấu tồi xấu tệ nhưng hạt tuyết trắng Lennon cũng nhờ Chapman mà cứ ngưng đọng mãi trong dòng sông tiểu ngạch đầy ước vọng của một thời quá khứ, chẳng bao giờ xấu đi mà còn mỗi ngày lại đẹp thêm lên trong tư tưởng của những thế hệ hippy phi truyền thống về sau này.

Bây giờ có mấy ai thèm để ý đến Paul McCartney với tiền bạc và danh xưng quý tộc đâu? Nếu có cũng chỉ khi làm nền cho Lennon, người qua cái chết bỗng hóa thành bất tử.

---

 

Tớ đọc Catcher in the rye lúc đấy chắc khoảng 17 tuổi, đến bây giờ vẫn còn say say. Có những cuốn sách có ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng mình đến nỗi mà nếu chưa từng đọc chúng mình ngờ là cuộc đời có thể đã đi vòng sang hướng khác. Catcher in the rye là một trong những quyển lày. Catcher tuy lấy chủ đề lạc lối và thiên thần gẫy cánh nhưng nội dung lại hướng thiện và cầu toàn ngang với những tấm lòng cao cả, lãng mạn như cánh buồm đỏ thắm, trắc ẩn như những người khốn khổ, phiêu lưu như trên sa mạc và trong rừng thẳm hay hành trình ngày thơ ấu. Catcher chẳng dậy cho tớ được cái gì ngoài việc đánh thức một phần tư tưởng lúc đó còn đang ngủ không biết là có nên chui ra khỏi vỏ hay không. Có tiền lệ rồi nên nhắm mắt rồi lại mở ra ngay.

Tên catcher in the rye lấy từ chi tiết trong truyện khi Holden Caufield, kẻ vô kỷ luật làm gì cũng hỏng không được thầy cô nào chịu nổi doomed to live a life of failure nếu cứ theo các giá trị được xã hội công nhận mà xét, được hỏi là mong làm gì nhất trên đời, nghĩ mãi thì trả lời là mong được đứng ở bãi cỏ xanh bên bờ vực thẳm để giữ không cho bọn trẻ con bị rơi xuống đó.

Salinger có thể không định nói thế nhưng cứ theo hoàn cảnh của chú caufield mà xét rất có thể chú ta lúc đó đang mắc chứng hoang tưởng chúa trời..(God’s complex) . Khi người ta có nhiều bất an trong lòng, khi người ta không thật sự tin vào mình, khi người ta e ngại khả năng của mình có hạn, khi cuộc sống dồn đẩy người ta vào chân tường thì người ta có thể làm những việc vá trời cứu thế giới hay nói những lời đại ngôn tốt đẹp. Dù có ý thức được hay không thì những điều vĩ đại kia cũng giúp làm đối trọng giữ cho tinh thần sa sút khỏi chìm thêm hay may mắn hơn cho thế giới và nhân loại là rút tuột cái tinh thần sa sút kia lên gần với những điều tốt đẹp…Mother Theresa, Jane Goodall..chỉ là hai ví dụ về sự sợ hãi vực thẳm đẩy người ta lên chỗ cống hiến cả đời cho số đông. Cái dở hơi của cả Chapman và Caufield là đi tin rằng nếu không có bàn tay bên ngoài níu kéo lại thì tất cả con người ta sẽ đều rơi xuống hố. Về thống kê mà nói, nếu cứ để người ta vượt qua bãi cỏ đi về phía vực thẳm rồi sa chân xuống đó thì khoảng một nửa sẽ rơi xuống đó nhưng nửa còn lại sẽ vỗ cánh bay lên.

---

 

Lennon chẳng bao giờ bay lên hay rơi xuống mà dù có xuất sắc cũng sẽ mãi chỉ là đứa trẻ chạy đùa trên bãi cỏ. Giống như một vai kịch được phân, Lennon đã nói xong những lời thoại của mình. Nếu ý tưởng có gì đáng học thì chỉ cần nhớ ý tưởng, tên Lennon chỉ có vai trò label và bao gói những ý tưởng và lợi ích của một thử nghiệm tư tưởng xã hội bất thành. Bao giờ quên được tên Lennon là đã nhớ được ý tưởng thời đại mà Lennon tổng hợp lại và mang vác hộ.

---

 

Em đã đứng ở chỗ góc phố New York có biển tưởng niệm nơi Lennon bị bắn và cảm thấy lạ là chỗ đó ở ngay bên Tây công viên Central Park chẳng cách xa mấy chỗ cái ao thả vịt mà holden caufield trong catcher in the rye hay hỏi là mùa đông khi mặt ao đóng băng thì bọn vịt sẽ đi đâu. Lennon và Caufield và tớ với Chapman và Salinger và ấy thế là được nối vào nhau bằng những mối dây kỳ quặc. Cái ao vịt kia như là thế giới thu nhỏ nơi mấy người nói trên là những con vịt cứ bơi lội tung tăng trong mùa hè ấm áp và mùa thu lá vàng lá đỏ rơi ngập tràn những lối sỏi công viên. Đêm nay đọc truyện hay dả vờ của trung quốc có những nhân vật được ép vào các mặc định xã hội chính diện một cách dễ dãi, nơi cuộc sống có những kết cục có hậu giả tạo cháu không thể không hỏi là cũng như chúng ta đây, khi mùa đông đến và mặt ao đóng băng chật cứng thì những con vịt trung quốc kia sẽ đi về đâu?