 |
Khi nhà
văn sắp đặt và trình
diễn, với tác phẩm của mình Vân
Trang Vài ba
chục năm trước, người
ta bắt đầu nói đến nghệ thuật sắp đặt (installation art) và trình diễn
(performance); nhưng trước hết hình như các nghề mới đó chỉ liên quan
đến giới
hoạ sĩ. Thật ra
thì ngay với nghệ
thuật tạo hình, lĩnh vực sắp đặt hay trình diễn đều vượt ra ngoài giới
hạn của
hội hoạ và điêu khắc vốn là những nghệ thuật không gian tĩnh tại. Không
bằng
lòng với việc chỉ tạo ra những hình tượng bằng màu và nét đứng yên trên
mặt
phẳng hoặc tạo ra những hình khối đứng yên trong khoảng không, một số
hoạ sĩ và
nhà điêu khắc tìm cách tạo ra những tác phẩm có hình khối, lại có tình
thế, có
diễn tiến, nhưng chỉ tồn tại trong thời khắc nhất định, với chất liệu
là cơ thể
mình cộng với các vật thể khác và những mảng không gian nhất định. Sắp
đặt và
trình diễn thể hiện khát vọng của nghệ sĩ tạo hình muốn vươn ra khỏi
khả năng
của những chất liệu vốn có của hội hoạ và điêu khắc, để tranh đua với
các nghệ
thuật biểu diễn về nhiều ưu thế của nó (có tình thế, có diễn tiến, có
cảnh
quan,…), đồng thời được thể nghiệm cái hành vi sáng tạo mà kết quả của
nó là
tác phẩm nghệ thuật chỉ tồn tại ở trạng thái đơn nhất không thể lặp
lại, chỉ
tồn tại ở lát cắt thời gian vụt thoáng qua một đi không trở lại (cái
cảm tưởng
tác phẩm biến mất ngay sau khi được sáng tác xong, − là chưa hề có ở
người làm
nghệ thuật tạo hình truyền thống). Với sắp đặt và trình diễn, hoạ sĩ
như biến
thành diễn viên kiêm đạo diễn; sự lên ngôi của xu hướng này trong nghệ
thuật
tạo hình khiến những hoạ sĩ làm việc theo cung cách truyền thống dần
dần hoá ra
những anh thợ vẽ tầm thường, ít đối diện những vấn nạn đáng giá, và do
vậy
chăng, ngày càng ít hào quang trước mắt công chúng. Khát
vọng làm mới những nghệ
thuật cũ, khát vọng vượt ra ngoài những khả năng vốn có của từng loại
hình nghệ
thuật, − mà sắp đặt và trình diễn gợi ra, đã tác động đến một môn cổ
xưa nhất
của nghệ thuật ngôn từ: ấy là thơ. Khó chối cãi sự tranh đua (ngầm?)
của những
người trình diễn thơ hiện thời với các hoạ sĩ sắp đặt và trình diễn,
tuy rằng
các hoạ sĩ và nhà điêu khắc “lạc loài” kia nhìn thấy rõ những gì họ cần
vượt
khỏi (tính tĩnh tại trong không gian, tính phi thời gian của sự tồn tại
tác
phẩm tạo hình truyền thống), còn các nhà thơ trình diễn này thì chừng
như vẫn
chưa nhìn thật rõ mình cần thoát khỏi những gì, − văn bản với những con
chữ vô
thanh chăng? − chưa chắc! Dẫu
sao, đặt bên cạnh những
nhà thơ đang tìm kiếm các khả năng đi ra ngoài các phương tiện của thơ
kia, ít
ai dám nghĩ đám nhà văn, tức là những người chỉ thao tác bằng các câu
chữ rời
(= không có vần vè với nhau) của một bộ môn văn xuôi (văn xuôi “có hư
cấu”,
“văn xuôi nghệ thuật”), vốn bị chi phối bởi rất nhiều thứ trong suốt
quá trình làm
ra một tác phẩm ( xây dựng nhân vật, tạo dựng cốt truyện, phân chia
chương
đoạn, v.v…) − lại có thể làm điều gì đó tương tự các nhà thơ đã trình
diễn thơ
của họ, hoặc các hoạ sĩ và nhà điêu khắc đã làm với những sắp đặt và
trình diễn
của họ. Ấy vậy
mà xem ra đã có ít ra
là một nhà văn … chơi một cuộc chơi sắp đặt và trình diễn, với tác phẩm
của
mình! Cuộc trình diễn ấy còn đang diễn ra, và chúng ta đang là công
chúng, có
thể là kẻ tham dự nữa! Nhà văn
ấy là Hoàng Minh
Tường với cuốn truyện Thời của thánh thần!
Nhìn
vào bìa sau cuốn tiểu
thuyết này, người tinh ý sẽ thấy ở đó có in những nhận xét bình giá của
nhiều
“nhà” khác nhau (nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình, nhà kinh tế). Đối với tác phẩm in lần đầu ở ta, đây là một
kiểu làm mới, trong nước xưa nay ít thấy, có lẽ chỉ thấy ở sách in nước
ngoài,
ví dụ loại sách bán chạy ở Âu Mỹ, bởi vì loại sách ấy thường đưa ra tác
phẩm
ngay lần đầu cùng với những lời khẳng định giá trị như đinh đóng cột! Lại
nữa, cuốn sách này vừa ra
khỏi cửa nhà in thì loáng thoáng đã thấy trên báo, nhất là báo điện tử,
có bài
bình điểm, trong đó nhấn mạnh rằng cuốn truyện này “đủ để khép lại một
giai
đoạn văn học vết thương về cải cách ruộng đất, mà sau này các tác giả
khác
không nhất thiết phải quay lại"! − Những lời bình này hẳn có sức làm
rúng
động giới quản lý sách in, khiến những viên chức mẫn cán kia đâm lo:
phải chăng
ta đã để lọt một quyển sách nguy hiểm? Với
chức trách trong tay, nỗi
lo đi liền với hành động: sách còn đang trong thời hạn “lưu kho” (trong
vòng 10
ngày từ khi nộp lưu chiểu, sách chưa được bán ra thị trường!) mà người
ta đã có
thể mua ngoài hiệu sách!? Sai rồi! Phạm quy rồi! Bắt phạt được rồi! Thế là
lệnh phạt được thi
hành. Rồi một “hội chẩn” thẩm định được tổ chức. Kết quả đang trình lên
trên,
chờ phán quyết sau cùng. Trong
khi ấy, nghĩa là trong
lúc này đây, ngoài thị trường, sách này thôi bày công khai, trở thành
sách bán
chui; người muốn mua phải trả giá gấp rưỡi gấp đôi. Người ta đoán: Hẳn
đang có
những toan tính “nối bản” chui! Có thể lắm! Và rất khó ngăn chặn. (Các
nhà in …
lậu sách không phải là vật gì nhỏ bé, nhưng nhiều viên chức quản lý tài
tình
của chúng ta, vì những lý lẽ vừa khó hiểu vừa dễ hiểu, sẵn sàng không
tìm thấy
chúng!). Theo
một luồng suy nghĩ thông
thường thì có vẻ như lúc này tác giả đang chịu trận. Thế nhưng trong
thời của
nhiều thứ “hậu” này (“hậu” công nghiệp, “hậu” hiện đại…), cũng nên tính
đến một
khả năng ít ai ngờ: toàn bộ kịch bản trên đã được dự kiến từ trước.
Nghĩa là
tác giả đang “chơi” một trò sắp đặt và trình diễn thượng thặng, với tác
phẩm
của mình! Sự thể
mặc định như sau.
Nhiều “ca” từng xảy ra với các cuốn sách bị cấm trong vòng bảy tám năm
nay đã
làm hình thành một kịch bản chung. Vậy, bạn chỉ cần tạo ra những yếu tố
“sắp
đặt” ban đầu (cuốn sách được viết ra, những lời bình giá có vẻ hớ hênh
được
chuẩn bị,….), khi cuốn sách rời nhà in và sắp “vào đời”, nếu nhà quản
lý xắn
tay vào cuộc với ý định ngăn chặn, ấy là dấu hiệu trò diễn có hiệu ứng
“dương”,
một tác phẩm trình diễn bắt đầu! Đây
thực sự là trình diễn
sống, hàm nghĩa sống này đích thực hơn hẳn hàm nghĩa các “live show” ta
đã biết
(vì chung quy nó chỉ là “diễn” trực tiếp). Không gian của trình diễn
sống này
rất rộng; thời gian của nó sẽ khá dài. Nói gì thì nói, “Đáo xuân” của
Đào Anh
Khánh không thể so được về quy mô! Với
trình diễn sống đang diễn
ra này, mỗi người trong chúng ta đều là công chúng, hơn thế, đều có
tiềm năng
trở thành kẻ tham dự (Người đang viết những dòng này đã trở thành kẻ
tham dự ít
nhiều khi lùng sục để mua cho được cuốn này với giá gấp rưỡi, còn may
hơn anh
bạn phải mua với giá gấp đôi! về nhà đọc xong rồi, thấy cũng hơi hơi
tiếc thì
giờ, nhưng đáng kể là đã được tham dự trò chơi!). Tất nhiên tham dự trò
chơi
này cốt yếu nhất là phải có các viên chức mẫn cán, như đã nói trên, lại
có các
nhà văn, nhà phê bình nữa, như họ đã tham dự ngay trên bìa sách và/hoặc
ngay
sau lúc sách ra lò! Các cuộc “hội chẩn” cũng gồm trong trò diễn này;
trong hội
chẩn, hẳn người ta sẽ hỏi đến giá trị thực của cuốn truyện, thế nhưng
nên nhớ
rằng, với trò trình diễn sống này, tác phẩm chỉ là một khâu, một yếu
tố, và cái
gọi là giá trị thực của nó vị tất đã là điều quan trọng! Điều quan
trọng nhất
là làm sao khiến cho các viên chức mẫn cán bỗng dưng trở nên lo lắng và
xắn tay
vào cuộc! Không có hành động của họ, trò diễn sắp đặt công phu mấy cũng
sẽ bất
thành. Hiểu ra
cơ chế của kịch bản
chừng như đang diễn ra kia, các nhà văn nhanh trí khác sẽ mỉm cười,
nghĩ tới
lượt mình với các trò sắp đặt và trình diễn tiếp theo! Cứ kịch bản này
mà diễn!
nếu còn gây ra được hiệu ứng “muốn ngăn chặn” nơi các viên chức quản lý! Bây giờ
đến lượt đám nhà văn
có vẻ xa lạ với các nghệ thuật mới làm sửng sốt giới hoạ sĩ và nhà điêu
khắc đã
nhanh nhảu chuyển sang nghề trình diễn. Những con người giàu chí làm
mới ấy lại
càng mơ tưởng những kịch bản tầm cỡ hơn cho những tác phẩm sắp đặt và
trình
diễn tới đây của mình. Nhưng
tính đến giờ, liệu ai
có thể nghĩ ra kịch bản nào quy mô hơn, sống hơn kịch bản do nhà văn họ
Hoàng
vừa tạo ra?
12/9/2008
VÂN
TRANG
|