Nhà văn Nga Aleksandr Solzhenitsyn lạc thời mọi lúc

10:15, 25/08/2008

Nhà văn Nga Aleksandr Solzhenitsyn vừa qua đời tại Moskva vào đêm chủ nhật 3/8 rạng thứ hai ngày 4/8/2008 tại nhà riêng. Theo lời của con trai nhà văn, nguyên nhân dẫn tới cái chết là chứng suy tim nặng. Từ 5 năm nay, Solzhenitsyn liên tục đau yếu nhưng vẫn cố gắng viết cho đến hơi thở cuối cùng. Tới ngày 11/12/2008, Solzhenitsyn sẽ tròn 90 tuổi. 

Con đường đau khổ

 Trong lịch sử văn học và xã hội Nga, Aleksandr Solzhenitsyn là một nhân vật lớn và vì thế, cũng rất phức tạp. Những đoạn trường mà ông đã nếm trải cũng như những vinh quang mà ông đã có vừa mang tính khu biệt, vừa mang những nét điển hình cho cả một thời đại ở đất nước bao la, hùng hậu nhưng luôn luôn bị chọn làm nam châm hấp thụ tất cả những mâu thuẫn lớn lao của nhân loại.

 Bi kịch trong  số phận của Solzhenitsyn là ở chỗ, trong phần lớn cuộc đời mình, ông luôn là người không hợp thời và vì thế, đã vừa không hữu dụng cho tổ quốc mình, vừa dễ bị những đối thủ của dân tộc Nga lợi dụng với những mục đích hiển nhiên không nhằm mang lại phúc lợi trước hết cho dân tộc Nga.

 Aleksandr Solzhenitsyn sinh ngày 11/12/1918 ở  Kislovodsk. Tuổi thơ của nhà văn tương lai trôi qua trong không khí khắc nghiệt của thời nội chiến. Cậu bé Sasha sớm mồ côi cha nên đã phải chịu nhiều thiếu thốn cực khổ về vật chất ngay từ khi còn rất nhỏ.

 Năm 1925, Solzhenitsyn lên thành phố Rostov trên sông Đông và tốt nghiệp trung học tại đó. Sớm có thiên tư văn học, ngay từ năm 19 tuổi, Solzhenitsyn đã nảy ra ý định viết một bộ tiểu thuyết thật đàng hoàng về chiến tranh thế giới thứ nhất.

 Tuy nhiên, gia cảnh khó khăn đã buộc chàng thanh niên thông minh dĩnh ngộ này phải vào học vật lý và toán ở Trường Đại học Tổng hợp Rostov. Cũng tại đó, nhà văn tương lai đã cưới một nữ sinh viên cùng năm học tên là Natalia Reshetovskaya. Đó là người vợ thứ nhất của ông.

 Khi đã trưởng thành rồi, trung thành với mơ ước thời trai trẻ, Solzhenitsyn muốn trau dồi kiến thức văn học nhưng đã không kịp tốt nghiệp  mặc dù đã học hai năm ở khoa Hàm thụ Trường Đại học Triết học, Văn học và Lịch sử Moskva vì ngày 2/9/1939, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ và nhân dân Liên Xô bắt buộc phải bước vào cuộc chiến tranh Vệ quốc vĩ đại (tháng 6/1941).

 Solzhenitsyn nhập ngũ và phục vụ ở trong lực lượng pháo binh cho tới khi chiến tranh kết thúc. Và thật không may, vì vạ miệng có lời lẽ vô tình xúc phạm tới lãnh tụ nên anh sĩ quan trẻ Solzhenitsyn dù có mấy huân chương chiến công nhưng vẫn phải chịu cảnh giam cầm.

 Trong cảnh ngộ đó, Solzhenitsyn dường như đã trở thành một con người khác hẳn: ít nói, không cả tin, không ngại làm bất cứ việc gì và lúc nào cũng âm thầm nung nấu một khát vọng sống sót tới vô cùng tận… ở chốn lưu đày, Solzhenitsyn đã ghi chép lại những điều tai nghe mắt thấy lên giấy gói thuốc lá để rồi về sau sử dụng vào sáng tác tiểu thuyết "Vòng tròn đầu tiên"….

 Có lẽ tình huống không ai chủ định gây nên nhưng vẫn xảy ra này đã làm đảo lộn trong Solzhenitsyn rất nhiều lăng kính nhân văn khiến cho ngòi bút của ông khi đã trở thành nhà văn luôn luôn khắc nghiệt với những khung cảnh quanh mình. Thiên tài văn học cũng không làm cho Solzhenitsyn trở nên "nhân tình thế thái" hơn với thời mà ông sống.

 Rời khỏi chốn lưu đày ngày 5/3/1953, Solzhenitsyn đã mang theo mình những triệu chứng của bệnh ung thư dạ dày, nhưng rồi ông đã tìm được đúng thầy đúng thuốc ở Tashken (thủ đô nước Cộng hòa Uzbekistan) và lành bệnh.

 Được khôi phục quyền công dân, Solzhenitsyn chuyển về cư trú tại Riazan và dạy toán lý trong một trường phổ thông. Đồng thời, ông đã thả mình theo những giấc mơ văn học. Và năm 1962, trên tạp chí "Thế giới mới" do nhà thơ cựu chiến binh lừng lẫy A.T. Tvardovsky làm Tổng biên tập, đã công bố tác phẩm văn học đầu tiên của Solzhenitsyn, truyện dài "Một ngày của Ivan Denisovich".

 Và ngay lập tức, Solzhenitsyn được đón nhận nhiệt liệt vào làng văn Xôviết. Năm 1964, ông thậm chí còn được đề cử vào danh sách nhận giải thưởng Lênin…

 Tuy nhiên, những ký ức có lẽ là rất nặng nề về những năm tháng bị lưu đày đã khiến Solzhenitsyn bốn năm sau đó cho ra mắt độc giả một bộ tiểu thuyết mang tinh thần khác "Quần đảo GULAG".

 Tác phẩm chưa hẳn đã có  giá trị văn học cao nhưng chân thực tới mức độ trần trụi và chứa đựng nhiều thiên kiến xã hội này đã ngay lập tức bị những thế lực thù địch với Liên Xô lợi dụng như một văn bản chống lại tất cả những giá trị Xôviết và tiếp theo đó, chống lại cả những lợi ích chính đáng của dân tộc Nga.

 Trong điều kiện Liên Xô lúc đó, một hành vi như thế không thể được bỏ qua và mọi sự cứ dần dà quá mù ra mưa, tới năm 1969,  Solzhenitsyn đã bị khai trừ ra khỏi Hội Nhà văn Liên Xô. Đổ thêm dầu vào lửa là giọng điệu tuyên truyền ở phương Tây, cố tình đào sâu thêm vực thẳm tinh thần giữa chính quyền Xôviết với nhà văn khiến hai bên càng ngày càng không hiểu đúng về nhau.

 Mọi sự càng trở nên nghiêm trọng hơn nhất là khi các thế lực thù địch với Moskva đã lợi dụng việc trao giải thưởng Nobel văn học cho Solzhenitsyn năm 1970 để kích động tâm lý chống Cộng, chống chủ nghĩa xã hội, chống nước Nga. Kết cục là Solzhenitsyn phải lãnh đủ những hệ lụy không hay. Năm 1974, ông bị trục xuất khỏi Liên Xô trước đây.

Ở đâu cũng lạ

 Cực chẳng đã, Solzhenitsyn cùng người vợ thứ hai và con cái  đã phải  hơn hai chục năm sống nơi đất khách quê người, thoạt đầu ở Thụy Sĩ rồi sang Mỹ, định cư tại Vermont. Tuy nhiên, trong sâu thẳm tư tưởng, nhà văn không bao giờ là "người đàng mình" của những thế lực chống lại nhân dân Nga.

 Bản thân ông cũng dị ứng với những giá trị văn minh tư bản chủ nghĩa ở phương Tây. Điều này lý giải tại sao là sau những ồn ào đầu cơ quanh tên tuổi và những tác phẩm có vẻ như chống lại Điện Kremli của Solzhenitsyn, phương Tây đã mau chóng trở nên nguội lạnh với những khát vọng văn học đích thực của Solzhenitsyn.

 Tại phương Tây, Solzhenitsyn vẫn là một gương mặt lạc lõng: cánh tả không ưa ông vì cái mà họ cho là sự phản bội của ông đối với Tổ quốc, còn cánh hữu lại bực mình vì ông không chung đường với họ trong những cố gắng chống lại Moskva một cách vô độ và mù quáng.

 Trong  bối cảnh như thế, nhà văn trở nên không hữu dụng với cả hai bên chiến tuyến. Được coi là người có khả năng đánh thức lương tri nhân loại nhưng Solzhenitsyn  đã không thể đánh thức phương Tây tin vào những ý niệm nhân văn đậm màu không tưởng của ông…

 Thực ra, các thế lực cầm quyền ở phương Tây cần Solzhenitsyn như một vũ khí để chống lại Liên Xô trước đây chứ không hẳn đã như một nhà văn hợp khẩu vị của họ. Họ càng không cần Solzhenitsyn như một triết gia mang tầm nhân loại. Đó là một sự thật đau đớn mà có lẽ cho tới phút cuối của cuộc đời mình, Solzhenitsyn cũng không muốn "ngộ" ra…

 Tha hương, lại lạ lẫm với không gian tư bản chủ nghĩa đầy rẫy những khiếm khuyết mà con mắt tinh anh của một nhà văn lớn như ông không thể nào không nhận thấy, Solzhenitsyn không biết tìm ở đâu nơi trú ẩn cho trí tuệ và tài năng ngoài việc viết những điều mà ông cho rằng nước Nga cần để trở nên xứng  đáng với thiên chức của mình. 

 Và dần dà, theo dòng thời gian, ông có vẻ như ngày càng trở nên bảo thủ hơn trong cách nhìn nhận thế sự. Những năm cuối đời, Solzhenitsyn có thiên hướng hoài cổ, bỗng dưng lý tưởng hoá quá khứ Sa Hoàng mà dân tộc từ hơn 90 năm trước đã một lần kiên quyết rũ bỏ bằng cuộc cách mạng Tháng Mười vĩ đại năm 1917.

 Từ năm 1989, các tác phẩm của Solzhenitsyn dần dần được in lại ở Nga. Năm 1990, ông được nhận lại quốc tịch Nga. Tháng 5/1994, Solzhenitsyn cùng gia đình trở lại quê hương. Và thật trớ trêu, ông cảm thấy Tổ quốc đã trở nên lạ lẫm với ông nhường nào khi để cho không khí tư bản chủ nghĩa mà ông đã rất chán ngán ở phương Tây tràn vào hăm hở.

 Những kế sách cải tạo nước Nga mà  Solzhenitsyn đã ấp ủ nhiều năm ở hải ngoại hoá ra lại không cần thiết với một nước Nga mà ông Boris Yeltsin, Tổng thống Nga lúc đó, đang muốn làm cho dứt bỏ với quá khứ Xôviết. Lại thêm một lần nhà văn trở nên lạc lõng với xung quanh.

 Những khẩu hiệu mang nặng tính dân tộc chủ nghĩa quá đà mà ông đưa ra ít thuyết phục được ai trong xã hội Nga, thậm chí còn gây nên nhiều cuộc tranh luận nảy lửa. Cuốn sách "Hai trăm năm cộng sinh" của ông, xuất bản năm 2000 đã làm xuất hiện cả những lời buộc tội về tính dân tộc chủ nghĩa quá đà và bài Do Thái.

 Những tác phẩm mới của ông cũng không còn sức hấp dẫn với tầng lớp độc giả hiện đại…

 Khi Vladimir Putin lên nắm quyền trong Điện Kremli, Solzhenitsyn mới cảm thấy nước Nga mà ông yêu quý đi vào đúng quỹ đạo. Tuy nhiên,  sự thật là ông Putin đã hành xử theo cách hiểu của mình về một nước Nga nhìn vào tương lai nhưng không bác bỏ quá khứ chứ không phải theo những "toa thuốc" có lẽ đã không hợp thời mà nhà văn lớn Solzhenitsyn đã một mình nung nấu khi ly hương…

 Ngay cả khi Điện Kremli tỏ ra trọng thị Solzhenitsyn, trao cho ông cả giải thưởng nhà nước của LB Nga năm 2007, thì thực chất, nhà văn cũng không có được ảnh hưởng gì đáng kể vào việc quốc gia đại sự. Ông dần dà trở thành một nhân vật mang tính nghi thức trong tâm tưởng người Nga hơn là một nguồn sáng trí tuệ cần thiết cho cuộc sống đương đại.

 Cái quan định luận

 Đám tang Solzhenitsyn đã được tổ chức trọng thể tại trụ sở mới của Viện Hàn lâm Khoa học Nga, số nhà 32 trên đại lộ Lênin trong hai ngày 5 và 6/8, khi nhiều lúc Moskva mưa khá to. Mộ nhà văn, theo đúng ý nguyện của người đã khuất, được đặt ở tu viện Donsky, một trung tâm Chính giáo ở Moskva, nơi lưu giữ nhiều kỷ vật thiêng liêng. Thời trẻ, Solzhenitsyn đã rất hay tới đây…

 Cái quan định luận, rồi đây sẽ còn có nhiều lời đánh giá và nhận xét về vai trò đích thực của Solzhenitsyn trong lịch sử văn học và xã hội Nga thế kỷ XX. Hay dở thế nào, hậu sinh sẽ phán định.

 Nhưng có một điều có thể đoan chắc từ bây giờ, Solzhenitsyn là một trong những trường hợp may mắn của văn học Nga vì ngay khi còn sống, dù đúng dù sai, ông đã được đối xử ở đỉnh cao thành tựu của mình.

 Nghĩ cho cùng, đã, đang và sẽ có bao nhiêu tài năng lớn cho tới khi nhắm mắt vẫn không được biết tới sự thụ hưởng kết quả rất xứng đáng được có từ những mồ hồi và nước mắt, thậm chí cả máu của mình trong sáng tạo

 Phan Hằng Anh

 Nguồn