Không phải tự nhiên mà TV lại giới thiệu những tác giả như W.G. Sebald.
Cũng thế, phản ứng của 1 anh bạn văn VC ở Hà Nội, sao cứ lải nhải hoài về Lò Thiêu, mắc mớ gì đến Mít.
Hay của 1 độc giả TV, mi bị THNM rồi, nhìn đâu cũng thấy VC.
May mà có em BHD, không thì mi biến thành quỉ VC từ khuya rồi!

Cũng thế, không phải tự nhiên “em” DTBT, ưa mơ mộng, thích vượt khoảng trống dịch thơ LTMD, người đẹp của HPNT, thí dụ.
Trong bài phỏng vấn, do khả năng chắc cũng hơi hạn hẹp của cả hai, cho nên chẳng người nào đề cập đến sự nguy hiểm của dịch dọt.

Nếu không bị đám khốn xúm lại đánh, [ngay khi Chợ Cá vừa xuất hiện. Trận đòn hội chợ này có sự tiếp tay của Sến. Em giả đò thương hại, khi có vài độc giả lên tiếng bênh Gấu, sao anh không chịu đích thân trả lời, hết xí oát rồi hả…], thì Gấu đã tiếp tục loạt bài về dịch cho talawas.
SCN lúc đầu rất mừng, liền sau khi đọc bài đầu Gấu gửi. Em viết mail, trước giờ, viết sâu sắc, nhưng bài này, Dịch Là Cướp, cho thấy khía cạnh tức cười…. Gấu đã tính đi 1 loạt bài cho CC.
Cái tít của Sến, của Gấu dài thòng.
SCN rất có tài đặt tít. Thật gọn, thật nổi. Cái tít “Miếng Cơm Manh Chữ” cũng của Sến

Nay nhân cơ hội, viết tiếp.
Trước hết, giới thiệu bài của Gerald  L. Bruns
Về Cái Khó, On Difficulty: Steiner, Heidegger, and Paul Celan
Trong Ðọc Steiner, Reading George Steiner.

Cuốn này của NTV cho GCC, ngay những ngày mới ra hải ngoại, khi thấy GCC mê Steiner quá!
Anh cho biết, đọc Steiner từ Việt Nam, trước 1975, tại Sài Gòn, cuốn Ngôn ngữ và Câm lặng, nhưng không bị choáng như GCC.
Và kết luận, mi phải có Cái Ác Bắc Kít, và nó phải thật đậm đặc đến nỗi, vừa gặp… Cái Ác Nazi và Lò Thiêu, là nó bùng bổ ra.

Cốm là 1 đặc sản của Mít, nó đâu có từ đương đương để mà dịch qua tiếng Anh?
Cũng thế, những từ “phanh”, lốp [xe], xà phòng của Tây mũi lõ, mà dân Mít mượn.
Ðâu chỉ 1 từ cốm. Những từ áo dài, cái nhà, nước mắm, con gái… mũi lõ chỉ nội nghe đọc lên, là đã thèm nhỏ nước miếng rồi.
Vậy mà dám dịch là “green rice”, thì đúng là hiếp dâm… cốm!
Em này do sống ở ngoài này, thành ra chưa từng nhìn thấy cái gọi là green rice, thứ gạo hẩm, lên men xanh, bốc mùi hôi, mà nhờ VC Bắc Kít giải phóng Miền Nam, dân Miền Nam mới nhìn thấy và được thưởng thức.
Em cũng bày đặt mê tiếng thơ át tiếng bom, thành ra mới dịch thơ của người đẹp và con thú LTMD, mới dịch cái gì gì “Đạn bom rơi chẳng sợ đâu/ Chỉ e sương ướt mái đầu lá chanh", mà DTBT dịch “We are not frightened by bullets and bombs in the air/Only by dew wetting our lime-scented hair”, “Tình Sầu” thành “Meditations on Love”… thật tội nghiệp cho chữ nghĩa Việt Nam quá chừng!!! [Trích 1 cái còm của một độc giả trên DM].
Ðây là ăn phải Kít WJC.
Hay có thể, cũng nhắm đường về rồi.
*

GERALD L. BRUNS

On Difficulty: Steiner, Heidegger, and Paul Celan

WHAT IS IT for a text (or anything at all) to resist our efforts to make sense of it? On this question George Steiner's writings seem to point us in all the right directions. The question exposes us, for example, to the elemental experience of the translator, which one might summarize by saying that it is before everything else the experience of the non-identical, or of the irreducible singularity of all that exists, but especially of human beings and their languages. (1) This experience is both ethical and open-ended. One tries to make the other plain and transparent within one's own language and cultural scheme, but the other cannot be objectified in this way precisely because it belongs to its own world and cannot be uprooted from it without great violence. Latin antiquity understood this when it associated translation with the conquest of cities, the taking of slaves and removal of treasures-in short, the making of empire; but this (or any) translative event has uncontrollable consequences. It exposes the translator to what cannot be contained within his or her self-identity, and this exposure must be understood in the strong sense of being turned inside-out, because in translation one appropriates the other within one's own self-intimacy, which henceforward can never be just the same.(2) Steiner puts it in another context, "the 'otherness' which enters into us makes us other." (3) One might put it that there can be no translation except under conditions of epistemological crisis, that is, conditions that require that one's self and one's world be reinterpreted or restructured so as to find a place in it for alien wisdom. Latin antiquity and the Renaissance constitute our large examples of this sort of crisis, and of course the history and philosophy of science continue to celebrate it.
Translation never just occurs on paper; it is always a movement toward conceptual revolution or, in nonscientific terms, toward ethical and cultural transformation. Think of how the lives of Augustine and Petrarch bring this point home. One cannot understand the alien text until one has first translated or converted oneself into one who can understand it, that is, someone who can experience the alien world from within as one who dwells there and who can read the alien text with the eyes of a believer in it. This means taking leave of oneself and one's history in a radical way. The translator must always become an outsider before anything can be translated, and it remains an open question whether the translator ever becomes anything else. This also helps to explain why outcasts and wanderers best translators not to say the best poets.
[suite]  

Là cái gì, chuyện 1 bản văn (hay bất cứ cái chi chi) cưỡng lại cố gắng của chúng ta khi làm cho nó có nghĩa?
Về câu hỏi này, những bản viết của George Steiner có vẻ như chỉ đúng hướng cho chúng ta. Câu hỏi phơi bày cho chúng ta, tới cái kinh nghiệm cơ bản của người dịch thuật, mà người ta có thể tóm gọn, và nói, đây là thứ kinh nghiệm có trước tất cả mọi kinh nghiệm, kinh nghiệm về không-căn cước, hay về cái cá thể tối giản, hết còn đơn giản được nữa, của mọi hiện hữu, đặc biệt là về con người và ngôn ngữ của nó. Kinh nghiệm này thì vừa đạo hạnh, vừa mở, nghĩa là không bao giờ chấm dứt.
Một bên thì cố gắng làm cho bên kia trở thành thông suốt, ở bên trong ngôn ngữ, khung văn hóa của riêng nó, nhưng bên kia không thể nào bị khách hoá, đối tượng hóa, theo cái kiểu này, bởi vì nó thuộc về thế giới của riêng nó, và không thể nào bị đánh gốc, bật rễ ra khỏi nếu không dùng bạo lực. Cổ đại Latinh hiểu rõ điều này, khi gắn kết dịch thuật với những chiến thắng thành phố, bắt nô lệ, và khuân của cải về nhà – nói ngắn gọn, sự hình thành đế quốc.

Cái em nhà quê tuy lớn lên ở ngoài này, đâu có hiểu rằng là, khi dịch ba thứ văn thơ ăn cướp của VC, là cũng góp phần kiện toàn Cái Ác Bắc Kít đâu!

Hãy luôn khao khát, hãy cứ dấn thân

… “Stay hungry. Stay foolish.” Nhiều dịch giả trên mạng đã dịch lời khuyên bất hủ này sang tiếng Việt là,
“Hãy luôn khao khát. Hãy luôn dại khờ.”

Đây là một điểm khá thú vị, về mặt dịch thuật cũng như về khía cạnh văn hóa.
Thúy nghĩ người Việt, hoặc có lẽ người Á Đông nói chung, không có khái niệm “foolish/điên” tương đương như cách mà Steve Jobs muốn diễn tả, vì văn hóa của chúng ta không đề cao những chuyện bốc đồng, lập dị hay điên rồ…

DTBT

Folish/Ðiên không liên quan đến văn hóa, mà tới 1 đoạn đời, nhất là tuổi mới lớn, và nếu như thế, thì nhận định “văn hóa của chúng ta không đề cao những chuyện bốc đồng, lập dị hay điên rồ…”, theo GCC, không đúng.

Ui chao lại nhớ đến BHD, và lần em đội mưa chạy xe từ Ðại Học Y Khoa, mãi bên Chợ Lớn, về cái quán hủ tíu ở Chợ Ðũi, và mấy cô bạn lắc đầu, mi điên rồi. (1)

Nhưng từ “điên" qua “dấn thân”, [Hãy luôn khao khát, hãy cứ dấn thân] thì lại dài hơn quãng đường Chợ Lớn – Sài Gòn, rất nhiều!

Dấn thân, là tiếng Mít, thường dùng để dịch từ “engager” của đám hiện sinh.
Khao Khát mà đi với Dấn Thân, thì lại bị “lệch pha” mất!
Hungry, đói, mà dịch là khát khao, thì vẫn đói như thường.
Dịch “mot-à-mot”, là hay nhất, theo Gấu Cà Chớn:

Hãy Ðói. Hãy Ðiên!

Tuyệt cú mèo!

Hà, hà!

Từ 1 cái link trong bài viết, GCC đọc được câu này:
Khi 17 tuổi, tôi [Steve Jobs] đọc ở đâu đó rằng: "Nếu sống mỗi ngày như thể đó là ngày cuối cùng, một ngày nào đó bạn sẽ đúng".

Câu trên, của James Dean.
Tay này cũng đúng là 1 trường hợp "Hãy Ðói, Hãy Ðiên", và chết vì Ðiên, vì "La Fureur De Vivre".
Chàng phán thật bảnh:
“Dream as if you'll live forever. Live as if you'll die today.”
Hãy mơ mộng như bạn sống hoài hoài. Hãy sống như bạn sẽ chết ngày hôm nay.

(1)

Sau này, anh nghe cô kể lại:
Bữa đó, trời mưa lớn, H. đội mưa chạy xe từ Đại học Y khoa, suốt quãng đường Chợ Lớn - Sài Gòn.
Cũng biết là vô ích, vô phương. Lũ bạn nói, con này điên rồi. Tới nơi, đã trễ hẹn. Thường, em vẫn trễ hẹn, anh vẫn chờ (có lần anh nói anh có cả một đời để chờ...), nhưng lần đó, em hiểu.
Bữa đó, mưa lớn thật. Gấu đội mưa đi ra khỏi quán. Đi khơi khơi, không chủ đích, mơ hồ hy vọng những đợt mưa xối xả trên thành phố Sài Gòn xóa sạch giùm tất cả những kỷ niệm về một cô gái , về Hà Nội, độc và đẹp...
Độc, là chuyện sau này, do Gấu tưởng tượng ra, khi đi tìm một cái tên, cho một cuộc chiến.

Hà Nội và Gấu

Ui chao quả là nhìn đâu cũng thấy BHD thật.
Kỳ tới GCC sẽ lèm bèm tiếp về “dịch dọt như mơ mộng”.

Thúy nghĩ người Việt, hoặc có lẽ người Á Đông nói chung, không có khái niệm “foolish/điên” tương đương như cách mà Steve Jobs muốn diễn tả, vì văn hóa của chúng ta không đề cao những chuyện bốc đồng, lập dị hay điên rồ…
DTBT

"Em" này, nghe nói lớn lên ở ngoài này, mà biết gì nhiều về "văn hóa của chúng ta không đề cao những chuyện bốc đồng, lập dị, điên rồ"?
Viết như thế, là hư liền những nhận định khác, vì người đọc sẽ không tin tưởng khả năng lập luận của người viết.

Tiếng Việt đâu có dễ, là vậy.
Nói chung thì tiếng nào cũng không có dễ. Bạn viết ra, là người ta biết, sức bạn tới đâu.

Khi Chợ Cá khai trương, Gấu rất mừng, bèn đi mấy đường về dịch thuật. Sến đọc mê quá, viết mail cám ơn rối rít, anh ban cho tụi này nhiều cái nick tới quá, nào tên biệt kích văn hóa, nào dịch là cướp, nào dịch là chết ở trong hồn một tí…

Ấy là vì GCC khi đó nghĩ, Mít rất cần dịch, nếu không là muôn đời trầm luân trong tà thuyết, trong cõi không tưởng, đời đời đi dưới bảng chỉ đường của tổ sư Marx. Thơ thì cứ xung phong, xung phong. Văn thì chỉ có thứ văn “chính nuận”.
Cũng đâu đợi đến Chợ Cá, bởi vì vào những năm còn Miền Nam, khi cùng bạn bè làm tờ Tập San Văn Chương, Gấu, trong lời phi lộ, đã viết, nhà văn là 1 kẻ được thông tri đầy đủ, mieux informer, về cái thời của anh ta.
Muốn mieux informer, thì phải đọc, phải dịch để có cái mà đọc.

Dịch Là Cướp
Dịch Là Chết
Dịch Là Số

Đối với Thúy, mục đích của dịch thuật bao hàm một ý nghĩa thơ mộng, cởi mở. Nghĩa La-tinh của chữ "translator" là người băng qua khoảng trống.
DTBT

Dịch giả, kẻ mơ mộng?
Ðâu chỉ dịch giả. Ai mà chẳng mơ mộng, cứ gì dịch giả.
Vả chăng, băng qua khoảng trống chưa chắc đã cần tới mơ mộng, mà cần sự tỉnh táo, bởi vì mất mạng dễ như chơi, ở cái khoảng trống đó.

Trong bài "Nhân Văn" ("Humane Literacy", trong "Ngôn ngữ và Câm lặng"), George Steiner viết:
"Đọc tới nơi tới chốn, là chấp nhận hiểm nguy. Điều gọi là căn cước, sự tự chủ của chúng ta có thể bị thương tổn. Trong những biểu hiện khởi đầu của chứng động kinh, có một giấc mơ thật đặc trưng; Dostoevsky nói về nó. Con người như bị nhấc bổng ra khỏi thân thể của mình; người đó nhìn ngoái lại và cảm thấy một nỗi sợ bất thần, khùng điên; một hiện hữu khác đang đi vô chính cái thân thể của mình đó, và chẳng còn đường nào để mà trở lại. Nỗi sợ khủng khiếp làm cho cái đầu cố bật dậy, tỉnh giấc. Cũng vậy, khi chúng ta cầm trong tay một tác phẩm lớn lao, văn chương hay triết học, tưởng tượng hay đề thuyết. Nó có thể hoàn toàn chiếm hữu chúng ta, khiến chúng ta [phải] bỏ đi lang thang, sợ hãi ngay chính mình, không còn nhận ra mình. Người nào đọc "Metamorphosis"("Hóa Thân") của Kafka, và nhìn vào gương không rùng mình, người đó có thể đọc bản in, theo nghĩa kỹ thuật của từ "đọc", nhưng thực sự là mù chữ, theo đúng nghĩa của việc đọc."
Đọc đã vậy, nhưng chưa nguy hiểm bằng dịch. Không chỉ chết ở trong hồn một tí, mà có khi còn mất tiêu luôn linh hồn.
Theo nghĩa đó, ở một chỗ khác, George Steiner khẳng định, "Không thể có dịch thuật, ngoại trừ dưới điều kiện khủng hoảng tri thức luận." Một hiện hữu khác, một linh hồn khác đang dọn vô "căn nhà hữu thể" (ngôn ngữ), của mình.
*

Chẳng cứ dịch, mà khi bạn “sáng tác” bằng tiếng mẹ đẻ, nếu đúng là sáng tác, thì cũng là dịch rồi.
Ðây là ý của Kafka, như GCC trích dẫn, trong lần trả lời 1 độc giả Hợp Lưu, khi đấng này phán, mi hiếp dâm tiếng Việt, chứ đâu phải dịch! (1)

(1)

"Những cuốn sách lớn được viết bằng một thứ tiếng nước ngoài"
(Great books are written in a kind of foreign language. Proust, Contre Sainte-Beuve, Daniel W. Smith và Michael A. Greco dịch qua tiếng Anh).

Theo nghĩa đó, bất cứ một bản dịch nào cũng có phần "tồi tệ, lủng củng", nhất là khi đụng tới một hệ tư tưởng khác, thí dụ như hệ tư tưởng Âu Châu, mà G. Steiner là một trong những người đại diện đích thực của nó.
Trong một bài viết khác, Steiner khẳng định: "Chẳng có dịch thuật, ngoại trừ dưới điều kiện khủng hoảng tri thức luận".
Ngôn ngữ ngoại, mà Proust nói, theo triết gia Gilles Deleuze giải thích, còn là hiệu quả của văn chương đối với ngôn ngữ. Nó mở ra một thứ ngôn ngữ ngoại bên trong một ngôn ngữ… một ‘trở nên-khác’ của ngôn ngữ. G. Deleuze trích dẫn Kafka, khi để cho một nhà vô địch bơi lội nói: "Tôi nói cùng một ngôn ngữ với ông, vậy mà tôi không hiểu dù chỉ một từ ông nói." (I speak the same language as you, and yet I don’t understand a single word you’re saying).

Nguồn

Ðọc cái phần dịch dọt của em này qua tiếng Anh, thì có vẻ như em chỉ thích dịch đám nhà văn nhà thơ VC, em chơi với băng đảng WJC. GCC đề nghị, thử dịch Thơ Ở Ðâu Xa, hay Ta Về, hay Nguyễn Bắc Sơn, thí dụ, nếu không, là ngay cái "nội dung" dịch của em, dù dịch ra tiếng mũi lõ, thì cũng đếch có ngửi được!
Cũng là 1 cách đi ăn cướp, "lần thứ nhì", hoặc, vừa đánh trống vừa ăn cướp. (1)

(1)

Salman Rushdie, một trong những đứa con của giờ Tý thì cho rằng, muốn giải phóng ra khỏi giấc mơ (muội) vong thân trong ngôn ngữ là phải viết văn bằng tiếng Anh. Trong bài viết "Quê hương tưởng tượng", ông viết: Chinh phục tiếng Anh có lẽ là hoàn tất tiến trình giải phóng của chúng ta.

Vả chăng, vẫn theo ông, những nhà văn Anh gốc Ấn khó mà từ bỏ tiếng Anh. Con cái của họ lại càng khó hơn nữa, vì đây là ngôn ngữ thứ nhất của chúng. Phải chấp nhận, đối với tất cả và chống với tất cả. Theo từ nguyên học, "dịch", traduire, là từ tiếng La tinh "traducere", "mener au de-là", dẫn (đi) đằng đó. Bị đá văng ra khỏi nơi chôn rau cắt rốn, chúng ta đều là những con người "bị dịch" (nous sommes des hommes "traduits"). Cho dù ‘dịch là chết ở trong hồn một tí’, ông vẫn khăng khăng với ý nghĩ, rằng có một chút chiến lợi phẩm, mỗi khi đi ăn hàng!
Chuyện cũng chẳng mới mẻ gì. Cổ đại La tinh đã coi dịch là cướp, giống như mấy trò chém giết (đàn ông), hãm hiếp (đàn bà), cướp bóc vàng bạc của cải, đất đai.
Nói ngắn gọn, đây chính là sự thành lập đế quốc.
Thành thử hủy diệt ngôn ngữ một đất nước đã bị xâm lăng, là nhiệm vụ hàng đầu của kẻ thắng trận, là vậy.

Dịch Là Cướp