 |
BÙI MINH QUỐC Kính gửi Ban tổ chức lễ kỷ niệm 40 năm ngày hy sinh của nhà văn – liệt sĩ Dương Thị Xuân Quý. Nhận được giấy mời (gửi qua bưu điện) và đề nghị chuẩn bị phát biểu trong buổi lễ do nhà thơ Nguyễn Thế Khoa thay mặt Ban tổ chức cho biết (qua điện thoại), tôi đã cố gắng sắp xếp để có thể ra Hà Nội kịp thời, nhưng rất tiếc, vào phút cuối, một hoàn cảnh riêng đột xuất đã không cho phép thực hiện được như dự định. Xin gửi tới buổi lễ bài phát biểu của tôi, kính nhờ ban tổ chức cử người đọc giùm, tôi hy vọng người đó là nhà thơ Nguyễn Thế Khoa, và mong muốn bài sẽ được đọc trọn vẹn.
Chân thành cám ơn. BMQ Thú thực, khi đọc
những bài viết
tưởng niệm như thế này, Gấu cứ thấy gai gai hết cả người.  * “Ah, en des temps autrefois vécus, tu fut ma soeur et mon épouse” Goethe “Ui chao, vào cái thời ngày xưa đôi ta cùng sống đó, em là người em gái, và người vợ của anh”. Câu trên, Maurice Blanchot trích dẫn, trong bài viết về Tiếng Hát Nhân Ngư, Le Chant des Sirènes, in trong Cuốn sách sẽ tới, Le Livre à Venir. Và, Blanchot tin tưởng rằng: Luôn luôn có trong con người một cố gắng không được phong nhã cho lắm, khi phế bỏ, discréditer, tiếng hát nhân ngư, khi buộc tội chúng, chỉ là những lời dối trá: dối trá khi chúng hát, lầm lạc khi chúng than thở, giả tưởng, fictive, khi người ta sờ vô chúng. Hay nói tóm gọn, đếch có, đếch hiện hữu... Liệu, những "Đường ra trận mùa này đẹp lắm, Không có gí quí hơn độc lập tự do..." là những tiếng hát nhân ngư, của một thời? Chỉ có mỗi một người trị được tiếng hát nhân ngư, đó là Ulysse! Blanchot gọi cách của Ulysse sử dụng, để trị tiếng hát nhân ngư, là một sự hèn nhát, sung sướng, và chắc chắn, cette lâcheté heureuse et sure. * Gấu này, hình như cũng đã trải qua quá nửa đời người thụ hưởng cái lạc thú lười biếng, tầm phào, hèn nhát, nhưng sung sướng, và chắc chắn đó, khi, như một con ngựa, chúi đầu, mình vào bụi cây, đếch thèm để ý đến bão tố đang tới gần! * Khi người thân hy sinh vì những chân lý “không được thực hiện”, nào là, "không có gì quí hơn độc lập tự do", nào là , ‘như một lời nguyền’, “được lập đi lập lại nhiều lần”, “Trong hy vọng dày vò ta trông ngóng / Những phút giây giải phóng thiêng liêng”: Nhắc lại chúng, trong một bài tưởng niệm, càng làm thêm đau xót cho cả người sống lẫn người chết. * Milosz viết, đời sống không ưa cái chết. Cái cơ thể của con người, cái túi thịt dơ dáy hôi thối, như Phật nói, một khi nó chưa hôi thối, là nó bèn làm ấm nó lên bằng nhịp đập của con tim, bằng dòng máu nóng luân lưu trong nó. Những vần thơ dịu dàng, thân thương được viết ra ở ngay giữa những điều tàn nhẫn hung bạo, ở ngay giữa cuộc chiến thần thánh chống Mỹ cứu nước, là những dòng thơ đứng về phía cuộc đời, không phải về phiá cái chết, chúng tự tuyên bố như thế. Chúng là sự nổi loạn của cơ thể chống lại sự huỷ diệt của nó: They are the body's rebellion against its destruction. Và mong muốn bài sẽ được đọc trọn vẹn! BMQ Men are accomplices to that which leaves them indifferent…. The house of civilization proved no shelter. Steiner: A kind of survivor [Thì cũng là một kẻ sống sót] [Con người là kẻ đồng lõa, về cái điều làm cho con người trở thành dửng dưng…. Căn nhà văn minh chứng tỏ không có chỗ ẩn náu]. * Một bài tưởng niệm vợ, một liệt sĩ, người đã nằm xuống vì lý tưởng tự do, [“Ở Quý, khát vọng giải phóng dân tộc và giải phóng con người luôn hòa quyện mãnh liệt, mà giải phóng con người là cái đích dù còn xa vời lắm nhưng Quý không ngừng hướng tới trong từng ngày sống, từng giờ sống, từng hành động sống.Giải phóng con người phải bắt đầu từ từng người, từng người phải tự giành lấy quyền tự do phát triển mọi khả năng mình có. “Sự phát triển tự do của mỗi cá nhân là điều kiện tất yếu cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người” - điều mà hàng trăm năm trước Các Mác nêu lên như một nguyên lý đã đến với Quý, cũng là với cả thế hệ chúng tôi, như một lý tưởng, một lẽ sống, và Quý đã sống trọn vẹn, sống mãnh liệt theo lý tưởng ấy, lẽ sống ấy.Truyện ngắn “Chỗ đứng” – mà Quý lấy để đặt tên cho cuốn sách đầu tay của mình - chính là sự ký thác nỗi niềm riêng, mà cũng là khát vọng chung của cả một thế hệ lớn lên trong hòa bình ở miền Bắc thời ấy đòi hỏi phải được tự do phát huy mọi khả năng của mình và họ phải có chỗ đứng xứng đáng trong xã hội, họ dứt khoát không chấp nhận cái chỗ ngồi dẫu là được đề bạt đề cao nhưng chỉ để làm chân sai vặt.Cái lý tưởng xã hội và cũng là lý tưởng thẩm mỹ ấy khi gắn bó với cuộc sống lao động chiến đấu đầy cực nhọc mất mát và hy sinh của nhân dân đã cho Quý một nghị lực phi thường để đương đầu và vượt qua những trở lực tưởng chừng không thể vượt qua, những trói buộc, hữu hình và vô hình dựng nên ngay tại cơ quan ngay khi mới chập chững bước vào nghiệp cầm bút trong cái thời còn tương đối bình yên, những trói buộc ghê gớm đến nỗi Quý thấy khi xông pha giữa bão lửa chiến trường lại có được cảm giác của con người tự do,” Trích tưởng niệm liệt sĩ vợ, của BMQ] vậy mà phải đi một đường tiểu chú: Và mong muốn bài sẽ được đọc trọn vẹn, thì thử hỏi, tự do ở đâu, chỗ đứng - chỗ ngồi thì biết rồi - ở đâu? Lẽ dĩ nhiên, nhà thơ, nhân dịp tưởng niệm, chơi nhà nước một đòn, khi nhắc nhở, về tự do, về chỗ đứng... nhưng, thiếu gì dịp! * Trong Milosz's ABC's, viết về bằng hữu, đa số, tác giả giải thích: Bởi vì sống ở trong thời gian, chúng ta phải tuân theo luật lệ của nó, theo đó, chẳng có gì hoài hoài, mọi chuyện đều sẽ đi. Người đi, cây đi, loài vật đi... và cái gọi là hồi ức, của những người còn sống, cũng đi, ngay cả khi còn nhớ, thì cái nhớ cũng mờ mờ, ảo ảo…. Niềm tin về một cuộc đời phía bên kia nấm mồ, tạo ra một đường biên giữa hai thế giới, nhưng tương giao giữa chúng thì thật khó khăn. Orpheus phải chịu vài điều kiện thì mới được phép xuống Địa Ngục, thí dụ. Nhưng đường biên giữa hai thế giới thì thật không hoàn toàn rõ ràng, đối với những người tin rằng, ông bà tổ tiên của họ, tuy đã chết, nhưng vẫn quanh quẩn đâu đó để bảo vệ, và giúp đỡ con cháu. Vì vậy mới có chuyện thờ cúng tổ tiên. Và như thế, không gian của tín ngưỡng vượt không gian lịch sử, được hiểu như là sự liên tục của văn minh. Và, ngôn ngữ có thể được hiểu như là một miền đất, ở đó, chúng ta gặp gỡ tiền nhân, những người đã cùng viết thứ ngôn ngữ chúng ta đang viết, trăm năm trước, ngàn năm trước. Nhà thơ Nga Brodsky [theo Milosz] thường nói là, ông không viết cho những người tới sau ông, nhưng viết để làm hài lòng những vong linh của những tổ tiên thi ca của ông, to please the shades of his poetic forebears. Có lẽ, chúng ta viết, là chỉ để thường trực tưởng niệm tổ tiên, a permanent celebration, những người đã ra đi, với hy vọng, họ có thể, biết đâu, hiện về, trong thoáng chốc. Khi viết cuốn ABC, tôi thường xuyên nghĩ, tốt hơn hết, nên bám vào cuộc đời riêng tư của từng cá nhân, bạn bè, và số mệnh của họ, hơn là những chi tiết bên ngoài. Những nhân vật của tôi thoáng hiện về, qua một chi tiết chẳng có chi là đặc biệt, và chắc chắc họ đều bằng lòng với điều này, bởi vì đó là cách tốt nhất để tránh khỏi sự quên lãng. Có thể cuốn ABC là một cuốn ‘thay vì’: thay vì một cuốn tiểu thuyết, thay vì một tiểu luận, thay vì một hồi ức… Giá mà chúng ta biết thêm một chi tiết bình thường, giản dị nào đó, ngoài những nghị lực phi thường, mãnh liệt.. Her son was betrayed because she’s a writer first, mother second Minette Marrin Con trai của bà ta bị phản bội, trước hết, vì bà ta là nhà văn, rồi mới tới, bởi vì bà ta là mẹ. Một gia đình có một nhà văn là một gia đình điêu tàn, tan hoang. Viết, là về phản bội. Phản bội là điều mà nhà văn nhà thơ làm. Ngược hẳn với mọi người thường nghĩ, hầu như tất cả nhà văn không biết bịa đặt. Điều kỳ cục về giả tưởng, là nó thực sự không giả. Tình cảnh ‘sống sót’ của đám nhà văn nhà thơ VC, nhất là đám nằm vùng, thật trớ trêu, theo Gấu. Họ không thể quên đi cái quá khứ đỉnh cao chói lọi ngày nào, và cũng không thể nào vờ đi cái chế độ khốn kiếp hiện tại. Khi khóc vợ, nhắc lại những vần thơ đầy hào quang ngày xưa [thơ tình & cách mạng], vậy mà cũng nơm nớp sợ nhà nước kiểm duyệt thì thê lương quá, khốn nạn quá! Trông mong gì ở đám này, ở trong nước? Ở một Sến Cô Nuơng ở hải ngoại? * Prodigieuse anecdote pour terminer: Il vient d’apprendre que la première chose que Camus a faite à son retour du prix Nobel, c’était d’aller se recueillir sur la tombe de Simone Weil. Prodigieuse anecdote pour terminer. Một giai thoại tuyệt vời để kết thúc... Mắt nhà thơ đỏ hoe: Milosz vừa được biết, vừa đi lãnh Nobel về là Camus ra mộ Simone Weil để thăm viếng . Nhờ Milosz mà tôi hiểu ra được rằng, để cho lời dối trá trở thành sự thực, thì cứ phải để chính nạn nhân nói ra 'sự thực' đó! * Cái vụ tưởng niệm liệt sĩ này nọ của VC, theo Gấu, nhìn một cách nào đó, là cũng để cho lời dối trá biến thành sự thực. Thành ra phải đích thân nhà thơ khóc vợ, thì cái chân lý "Không có gì quí hơn" kia mới càng thêm sáng chói! Có thể vì lý do đó mà nhà thơ nơm nớp sợ bị nhà nước kiểm duyệt? Cái sự so sánh với một viên kim
cương của ông làm nhớ ra là ông còn là một thi sĩ. Vậy mà ông chẳng
thèm nói tới thơ… “Nội dung thơ trữ tình, theo Hegel, là nhà thơ, chính anh ta/chị ả. Anh ta nỉ non về mình, để làm bật ra ở những người nghe, những tình cảm, những trạng thái tâm hồn như anh ta cảm thấy. và ngay cả khi nhà thơ nói về những đề tài ‘khách quan’, ở bên ngoài cuộc đời của anh ta, thì nhà thơ trữ tình cũng vội vàng thoát ngay ra để làm một cái chân dung về mình. Âm nhạc và thơ có cái lợi hơn là vẽ, hội họa, là nhờ cái chất trữ tình này, theo Hegel. Âm nhạc còn ghê hơn thơ, nó tới được những vùng sâu hơn thơ, nơi lời nói không thể tới được. Và từ âm nhạc, chúng ta suy ra, có một thứ nghệ thuật còn trữ tình hơn cả thơ trữ tình. Nói rõ hơn, chúng ta có thể suy ra, ý niệm trữ tình không chỉ hạn hẹp như là một ngành của văn học [thơ trữ tình] mà nó còn chỉ ra một cách hiện hữu ở đời, elle désigne une certaine facon d’être, và từ cách nhìn như thế, thơ trữ tình chỉ là một cách nhập thân bảnh nhất, hách nhất, của một con người, choáng váng đến phát rồ, bởi tâm hồn của chính anh ta, và bởi cái ham muốn được nghe nó hát lên! Với tôi, [Kundera], đã từ lâu, tuổi trẻ đúng là một cái tuổi đại trữ tình, tuổi thời mà cá nhân chỉ xoáy vào mình, chẳng thể nào có thể nhìn, hiểu, và phán đoán một cách sáng suốt thế giới chung quanh. Nếu chúng ta coi đây là một giả thuyết, thì cái vụ chuyển từ chưa trưởng thành sanh trưởng thành, chỉ là vượt vũ môn: thoát ra khỏi cái ao tù trữ tình .Ông kết luận, tiểu thuyết gia sinh ra từ những điêu tàn của thế giới trữ tình của mình, le romancier nait sur les ruines de son monde lyrique. Cái thứ thơ ca cách mạng, nhìn như thế, cũng là một thứ thi ca trữ tình, nhưng thay vì xúi người ta vãi lệ, thì là, máu: Đường ra trận mùa này đẹp lắm.
Thanh Thảo Sau
chiến thắng 30 Tháng Tư,
đất nước lâm cơn đại họa, ngay cả những thành phần thực sự tin vào chủ
nghĩa
CS cũng phải đặt lại vấn đề, những hy sinh, những mất mát, tổn thất của
cả hai miền liệu có xứng đáng, vậy mà vẫn có những bài viết tưởng niệm
những anh
hùng liệt sĩ, theo cái kiểu viết, nhờ họ nằm xuống mà chúng ta mới có
ngày hôm nay,
liệu tác giả những bài viết như thế này, có còn chút lương tri?
Kundera,
trong Bức Màn, cho
rằng, muốn hiểu là phải so sánh . Và do muốn hiểu tiểu thuyết gia, ông
so sánh
với nhà thơ. Không phải bất cứ nhà thơ, mà nhà thơ trữ tình.Bởi vì viết như thế là làm nhục những người đã chết, chứ đâu phải vinh danh họ? Không có gì quí hơn độc lập tự do? Nhưng độc lập đâu? Tự do đâu? * Cuộc chiến tàn lụi đã bao nhiêu năm rồi, bạn biết đấy, và những người chết thì có thể có người đã đi đầu thai, đã có một cuộc đời mới, biết đâu đấy, và chẳng còn nhớ đời trước mình thuộc phe nào, nếu bạn không thể nào tưởng niệm một tên Nguỵ đã chết, thì hãy cho phép một người như tôi, được quyền ngậm ngùi một liệt sĩ, như bạn, chứ? Viết như bạn viết, thì Gấu này làm sao ngậm ngùi cho được? * Walter Benjamin coi Herodote là người kể chuyện đầu tiên của người Hy Lạp, và một trong câu chuyện ông kể, là về một vì vua Hy Lạp bị kẻ thù bắt, và làm nhục bằng cách bắt nhà vua đứng nhìn cuộc diễu hành của kẻ thắng trận, và trong số những tù nhân lũ lượt đi qua, có cô con gái của nhà vua. Dân chúng nhìn thấy công chúa bị làm nhục ồ lên khóc, nhưng nhà vua tỉnh bơ, và chỉ bật khóc, khi thấy người hầu già trong số những tù nhân. Ngài bật khóc, vò tai, đấm đầu tỏ ra hết sức đau lòng. Walter Benjamin giải thích, câu chuyện kể chỉ mở ra, bằng chi tiết mới mẻ đó, nó chỉ trở nên sống động, đúng vào có cái chi tiết lạ thường đó, thấy con gái bị làm nhục, không khóc, mà thấy người hầu bị hành hạ thì bật lên khóc. Nhưng
Montaigne, qua Benjamin
kể lại, khi được hỏi, trả lời: Khi nỗi đau thật đầy, thì chỉ cần một
giọt
nước là làm tràn ly. Nhưng, theo Benjamin, người ta có thể giải thích,
nỗi đau công
chúa bị làm nhục là nỗi đau riêng, của hoàng gia. Hay, nỗi đau tự chứa
trong nó, và chỉ bùng ra, vào lúc ‘détente’ [relax]. Nhìn
thấy người hầu già là lúc xả ra, xì ra, của nỗi đau. Cứ gân
cổ lên hoài, niệt sĩ, niệt sĩ, không có gì quí hơn độc nập tự do, chưa
chán sao? “Nội dung thơ trữ tình, theo Hegel, là nhà thơ, chính anh ta/chị ả. Anh ta nỉ non về mình, để làm bật ra ở những người nghe, những tình cảm, những trạng thái tâm hồn như anh ta cảm thấy. Và ngay cả khi nói về những đề tài ‘khách quan’, ở bên ngoài cuộc đời anh ta, thì nhà thơ trữ tình cũng vội vàng thoát thân để làm một cái chân dung về mình. Âm nhạc và thơ có cái lợi hơn là hội họa, là nhờ cái chất trữ tình này, theo Hegel. Âm nhạc còn ghê hơn thơ, nó tới được những vùng sâu, nơi lời nói không thể tới được. Và từ âm nhạc, chúng ta suy ra, có một thứ nghệ thuật còn trữ tình hơn cả thơ trữ tình. Nói rõ hơn, chúng ta có thể suy ra, ý niệm trữ tình không chỉ hạn hẹp như là một ngành của văn học [thơ trữ tình] mà nó còn chỉ ra một cách hiện hữu ở đời, elle désigne une certaine facon d’être, và nhìn như thế, thơ trữ tình chỉ là một cách nhập thân bảnh nhất, hách nhất, của một con người choáng váng đến phát rồ, bởi tâm hồn của chính anh ta, và bởi cái ham muốn được nghe nó hát lên. Với tôi, [Kundera], đã từ lâu, tuổi trẻ đúng là tuổi trữ tình, l’age lyrique, tức tuổi cá nhân chỉ xoáy vào mình, chẳng thể nào có thể nhìn, hiểu, và phán đoán một cách sáng suốt thế giới chung quanh. Và ông kết luận, trưởng thành có nghĩa là vượt qua được tuổi trữ tình!" Tiểu thuyết gia, là người sinh ra từ đống điên tàn của thế giới trữ tình, theo Kundera. [le romancier nait sur les ruines de son monde lyrique]. Có vẻ như thơ Mít, cả ở những nhà thơ sắp xuống lỗ, như BMQ, TT... đều chưa thoát ra được cái thuở vãi lệ, và, vãi máu, của người khác, trong có bạn bè, người thân của họ.
|