Ý kiến của các vị Huỳnh Phan, Tâm Đàm, Nguyễn Mẫn, Dương Phẩm về từ ngữ mà Trịnh Công Sơn dùng trong bài "Đại bác ru đêm" tuy là có lý lẽ và có giá trị về lịch sử và văn học, nhưng nói chung đều không giải thích đúng lời ca của Trịnh Công Sơn. Bài hát của Trịnh Công Sơn mang tính triết lý rất cao, nên phải hiểu rằng, dội hay vọng cũng chỉ là một. Dội có thể là ở gần, vọng có thể là ở xa. Một nơi nào đó không có chiến tranh vẫn có tiếng dội và vọng, vì dội hay vọng là tiếng trong tâm chứ không phải do bom nổ đạn rơi.
Ca khúc của Trịnh Công Sơn là những bài hát hay bị hát sai nhất.
Nguồn talawas.
Phán như thế này, thì đúng là quá đề cao họ Trịnh.
Cái sự hay hát sai nhạc Trịnh, có, nhưng đâu phải chỉ nhạc họ Trịnh. Một phần của sự sai này, là do tiếng Việt, độc âm, lại có dấu. Thành thử, nói chuyện thường, có khi còn không nghe ra, nữa là hát, phải theo nhịp điệu. Gấu nhớ, rất hay hát sai nhạc Việt, không phải chỉ nhạc họ Trịnh.
Nhớ, một bản nhạc sến có câu “Em theo bước về nhà ai”, Gấu cứ nghe ra là, em theo bướm về nhà ai?
Em là bướm rồi, mà còn theo bướm là cái quái gì cơ chứ?
Nhạc họ Trịnh cũng thế, và hơn thế nữa, vì ông sử dụng chữ thường theo kiểu trái khoáy, ngược ngạo, để tạo cái mới, và tạo tính phù thuỷ của cả tiếng Việt, và của âm nhạc nói chung [hãy nhớ lại huyền thoại Orpheus, âm thanh ru ngủ chó ngao địa ngục].
Bài hát của Trịnh Công Sơn mang tính triết lý rất cao, nên phải hiểu rằng, dội hay vọng cũng chỉ là một... vì dội hay vọng là tiếng trong tâm chứ không phải do bom nổ đạn rơi.
Vừa vừa thôi. I can U!
Dội hay vọng, thì cũng như nhau, ở đây, bởi vì phải hiểu thời gian bản nhạc được TCS làm ra, tức là khi chiến tranh còn ở xa Sài Gòn. Đêm nào người dân chẳng nghe, tiếng bom đạn dội, vọng về thành phố?
Gấu này cũng mê TCS, nhưng không quá mê đến thành… sảng!
Triết lý cao siêu của nhạc Trịnh?
Họ Trịnh đã có bằng cử nhân Triết chưa?
Gấu nghe như mấy đấng học trò của giáo sư khoa trưởng NVT, đang bực bội.
Chắc cũng có tí kít Phật, nhưng chưa nặng mùi lắm đâu!
Làm Gấu nhớ đến một ông thi sĩ, bạn Gấu, chuyên ăn mày tình yêu, được rồi là ăn mày tiếp, hay một cái, là tán lần nào cũng như lần đầu, thành thử mấy em chết như điên, vậy mà cũng có ông viết sách về tính thiền trong thơ của ông!
*

Nhưng, đẩy cho tới cùng, cái sự hiểu sai kia, cũng là hiểu, và liệu, những hiểu sai, hiểu sái đi như thế đó, là những "connotations", những gia nghĩa, phụ nghĩa… của một cái nghĩa chính, mà nhiều khi không thể nào nói ra được, vì một lý do nào đó.

Thí dụ, bài Tiết Phụ Ngâm, chẳng hạn. Ai đọc, thì cũng chê, tiết phụ gì cái thứ có chồng rồi còn nhận minh châu của chàng! Rồi còn lận vô tận underwear, nội y! Nhưng  đây là một bài thơ "chính trị". Tác giả của nó, được chế độ mới mời ra làm việc, nhưng trót trung thành với Ngụy rồi, đành làm bài thơ tạ từ bổng lộc của Cách Mạng!

Không muốn làm đại lý của giòng chính đang ngự trị ở quê hương, cũng không muốn là một nhánh của giòng chính đang sinh thành hóa diệt nơi quê hương mới, “miếu lớn không nhận/chùa nhỏ không thu” như cách nói của Kim Dung, văn học hải ngoại là một hiện hữu nghịch lý, trái hẳn với những tiêu chuẩn của một nền văn học bình thường. NMG
Phán như vậy, là chẳng hiểu một tị nào về văn học. Đây là kiểu viết mà Gấu gọi là chỉ thấy cây, mà không thấy rừng. VP cũng viết kiểu này, khi nhìn lại văn học Miền Nam từ 1954 tới 1975.
Rừng ở đây, phải hiểu như là một vision về toàn cảnh văn học của thế giới: Văn học là vì con người hay là vì một tập thể con người, một chế độ toàn trị, một ý thức hệ… ?
Khi vinh danh Cao Hành Kiện, là HLV Thuỵ Điển làm rõ ra điều này: Lịch sử con người chống lại lịch sử đám đông. NMG cứ loay hoay tìm cách định nghĩa, thế nào là lưu vong, trong khi lưu vong là ‘cái hồn’ của văn chương, chứ không phải là của nhà văn, của tập thể nhà văn, của trong nước, của hải ngoại, của một thời kỳ văn học [thành thử ông mới lộn, VHHN trước đây có tính lưu vong, sau này di dân…].
Cái mới của văn học nhân loại, ngày nay, đó là: Đây là tiếng nói của cá nhân, như tên một bài tiểu luận của CHK: The voice of the individual.
Đây là một bài viết tuyệt vời của ông, và bất cứ nhà văn nào cũng nên đọc, để hiểu ra một sự thực, văn học thế giới đã hoàn toàn thay đổi, đã thực hiện được một bước ngoặt vĩ đại: Khi một trí thức đối đầu với một xã hội, như là một cá nhân, sự hiện hữu của anh ta càng là thực. Nếu cái ngã của một trí thức tan biến cái ngã lớn lao tập thể, cái gọi là “chúng ta’, cái ngã cá nhân không còn nữa. [When the intellectual confronts society as an individual, his existence is more real. If the self of the individual is dissolved in the collective big self, or what is known is ‘we’, the individual self no longer exists.]
NMG theo Gấu, đã có một cơ hội chứng minh ông là nhà trí thức và là nhà văn khi đối đầu với một “tập thể chống cộng điên cuồng hải ngoại”, nhưng ông không làm được, điều này ảnh hưởng tới tất cả những gì ông viết lách, hành động sau đó. Bài viết nào của ông cũng mang một cái gì cay đắng phát sinh từ nỗi buồn lớn đó, và đây là sự thực.
Làm gì có cái gọi là nghịch lý, không bình thường của văn học hải ngoại?
Vả chăng, nếu nhìn văn học hải ngoại, “miếu lớn không nhận/chùa nhỏ không thu”, thì "nghịch lý" này đơn giản quá!
Văn học Miền Nam trước 1975, có vẻ như đã làm được điều CHK phán, và đây là điều khiến nó nhất định không chịu chết!

Sở dĩ NMG chấp nhận Gấu là người viết thường trực cho báo Văn Học của ông, một phần nào, là do ông nghĩ, Gấu làm tiếp cái công việc mà ông bỏ dở vì bị áp lực, như có lần ông biểu Gấu, anh mà viết như vậy, vào cái thời của tôi, là chúng làm thịt anh rồi!

Ông Khổng Tử mà cũng đòi đổi mới, nữa là bây giờ
Làm sao mới khi cứ khóc than quá khứ?
Gọi “văn học lưu vong” tức là hàm ý nền văn học đó chất chứa một thái độ phản kháng chính trị, nói rõ hơn, chống đối lại chế độ cộng sản hiện vẫn tồn tại ở quê nhà. NMG
Bài NMG dài nhưng ngay từ tiền đề, ông đã hiểu sai vấn đề, thành thử dù có viết thêm nữa, thêm nhiều phụ lục nữa, thì cũng khó mà sáng tỏ ra được. Thí dụ, câu trên, ông định nghĩa văn học lưu vong, là thấy rõ. Hiểu như vậy, thì quá đơn giản. Văn chương, cho dù viết ngày tại nơi mình sinh ra, ngay tại cái nhà mình lớn lên, trong cái thành phố mà mình chưa hề ra khỏi, một cách nào đó, vẫn là... lưu vong. Borges diễn tả tâm thức lưu vong, khi ngồi ngay tại quê nhà, khi ông đọc Kafka, mới rõ ra ý trên. Cái ngưòi ngồi ở nhà, ôm đủ thứ giấc mộng lưu vong, hải hồ, là nhà văn...  lưu vong!
Những ghi nhận của tôi còn hai câu chuyện. Một là từ Chuyện không vui (Histoires Déobligeantes), của Léon Bloy, về một vài người sở hữu đủ thứ trái địa cầu, bản đồ thế giới, chỉ dẫn đường xe lửa và những tuyến đường lớn, nhưng chết mà chưa từng toan tính một lần rời xa tỉnh nhà. Câu chuyện kia nhan đề "Carcassonne" và là tác phẩm của Lord Dunsany. Một quân đội bách chiến bách thắng, gồm những chiến sĩ, rời tòa lâu đài vô định, chinh phục những vương quốc, nhìn thấy những quái vật, vét kiệt những sa mạc, những núi non, nhưng họ chẳng bao giờ tới được Carcassonne, mặc dù có lần họ đã thoáng nhìn thấy, từ xa. (Câu chuyện này, như người ta dễ dàng nhận ra, là đảo ngược triệt để của câu chuyện trên; trong câu chuyện thứ nhất, là thành phố không thể bị bứng khỏi, còn trong chuyện thứ nhì, chẳng bao giờ tới được.)
Tiền thân Kafka
Hơn nữa, định nghĩa như thế là coi nhẹ cả văn chương lẫn chính trị. Đọc DTH, thí dụ, người đọc nếu chỉ nhìn đây là chính trị, là hỏng quá. Chưa bao giờ thân phận người đàn bà, nhất là người đàn bà Bắc Kỳ lại khốn nạn đến như thế, đúng như một nhà phê bình người Pháp viết về Bà:…
Hoặc liên minh giữa đạo Khổng xưa cũ với kỷ luật Đảng Cộng Sản Việt Nam để chà đạp tự do cá nhân.
Trong lời nói đầu tuyệt vời của Antoine Andouard, ông nhắc tới điều, tất cả các nhân vật của Dương Thu Hương đều có chung một số phận: “Họ bị chiến tranh và lịch sử nghiền nát.”.
Người ngoại quốc mà họ còn nhìn ra, vậy mà người Việt lại cứ khăng khăng đây là chính trị, "văn chương gì thứ đó"?
NMG, do bị cú nỗi buồn lớn ám ảnh, nên nhận định văn học hải ngoại quá nghiệt ngã, theo Gấu.
Và quá tạp. Đâu có phải kể lể dài dòng, hết đợt di tản, tới đợt di cư, tới khúc ODP, sau tới đoạn Đông Âu... là ra diện mạo văn học hải ngoại đâu
*

Hầu như cả một thế kỷ giới trí thức Trung Hoa không bao giờ thiếu hụt anh hùng, bị hy sinh hay được hy sinh cho quốc gia, dân tộc, hay cho một đảng phái chính trị, nhưng lại thật hiếm, một hai cá nhân công khai tuyên bố, tớ dám hy sinh đời mình vì quyền tự do của tư tưởng, hay tự bầy tỏ về mình.
Dám làm giặc, tức nổi loạn chống lại quê cha đất tổ, hay trở thành kẻ thù của nhân dân, là một trong những tội ác nghiêm trọng nhất, và đối với giới trí thức Trung Quốc, sức ép tâm lý về đạo đức nặng nề hơn nhiều, so với nỗi đau thân thể. Và đây là lý do đám trí thức tả phái, hay trong hàng ngũ Đảng CS sẵn sàng hy sinh, cho quốc gia, cho cách mạng, và họ vội vàng nhận đủ thứ tội khi Đảng gán cho họ là hữu phái, hay phản động.
Cao Hành Kiện: Tiếng nói cá nhân
*

Làm sao mới, khi cứ khóc than quá khứ vàng son trước 1975?
Gấu này sợ rằng cái chuyện khóc than quá khứ của văn học hải ngoại, chỉ là một… huyền thoại.
Thứ nhất, những nhà văn nổi cộm ở hải ngoại, thời gian đầu "di cư", thì đều thuộc diện mới nổi, chẳng hề có quá khứ trước 1975. Ngoại trừ Võ Phiến, nhưng ông thời gian này còn đang lo cứu tử một nền văn học, thì giờ đâu mà khóc than.
Những Nguyễn Bá Trạc, thì cũng nhà giầu mới nổi!
Ngay cả NMG, thì cũng chỉ có tí ti quá khứ, và tí ti giải thưởng!
Đám có đủ cờ địt [credit] để khóc than quá khứ thì đi tù cải tạo cả rồi. Vả chăng, như Brodsky phán, được tự do rồi, mà còn thất bại, thì đừng có ăn vạ ai. Nên nhớ văn học thế giới vào thời kỳ này, lưu vong đóng góp phần hách xì xằng nhất. Thành thử, nếu đám Mít hải ngoại mà thất bại, thì... hồi chánh! Chưa hồi chánh được thì viết cho WJC .
*

Ai cũng về, nhưng ít ai sung sướng mà về, ngay cả mấy tên bỏ chạy, bợ đít VC, Gấu nghĩ, chúng cũng chẳng sung sướng gì về cái chuyện chẳng có cái nhà nhớn, chẳng hề có dân chủ tự do, đạo đức sa đọa như ở trong nước hiện nay.
Nhưng cái sự trở về của mấy anh nhà văn Miền Nam trước 1975 sao có quái đản quá. Lấy cái sự bỏ nước ra đi, đến có thể mất mạng trên biển cả, để có cho được tự do viết, tự do sống, có được một cuộc sống đầy đủ ở nước người, và sau đó bò về, tìm đủ mọi cách để xuất bản tác phẩm ở trong nước! Phủ nhận tất cả, kể cả quá khứ đã từng vượt biển ra đi tìm tự do của mình. Quái đản quá! 

For thirty years I have nurtured
My love for my native land,
And I shall neither expect
Nor miss your leniency
Trong ba chục năm tôi nuôi nấng

Tình yêu của tôi cho đất mẹ của tôi
Nhưng tôi chẳng hề chờ mong
Và cũng chẳng nhớ nhung sự khoan dung của mi. Solz kết thúc Tập I Quần đảo ngục tù bằng những dòng thơ trên, và viết tiếp:
Chúng tao đếch cần sự khoan dung của mi.
Chúng tôi héo hon tiều tụy vì tù đầy, nhưng chúng tôi rất tự hào vì nó.
*
Chúng ta, ở nơi nước người sống đầy đủ, tự do, nhưng chúng ta cũng héo hon tiều tụy, và chúng ta thật là tự hào vì nó, và chúng ta cũng đếch cần đến lòng khoan dung của VC

Ai cũng về, nhưng ít ai sung sướng mà về, ngay cả mấy tên bỏ chạy, bợ đít VC, Gấu nghĩ, chúng cũng chẳng sung sướng gì về cái chuyện chẳng có cái nhà nhớn, chẳng hề có dân chủ tự do, đạo đức sa đọa như ở trong nước hiện nay.
Nhưng cái sự trở về của mấy anh nhà văn Miền Nam trước 1975 sao nó quái đản quá. Về, đi tua văn học, bái tụng lẫn nhau, lấy cái sự bỏ nước ra đi, đến có thể mất mạng trên biển cả, để có cho được tự do viết, tự do sống, có được một cuộc sống đầy đủ ở nước người, và sau đó bò về, tìm đủ mọi cách để xuất bản tác phẩm ở trong nước! Phủ nhận tất cả, kể cả quá khứ đã từng vượt biển ra đi tìm tự do của mình. Quái đản quá! 

For thirty years I have nurtured
My love for my native land,
And I shall neither expect
Nor miss your leniency
Trong ba chục năm ta nuôi nấng
Tình yêu của ta cho đất mẹ
Nhưng ta chẳng hề chờ mong
Và cũng chẳng nhớ nhung sự khoan dung của mi.
Solz kết thúc Tập I Quần đảo ngục tù bằng những dòng thơ trên, và viết tiếp:
Chúng tao đếch cần sự khoan dung của mi.
Chúng tôi héo hon tiều tụy vì tù đầy, nhưng chúng tôi rất tự hào vì nó.
*
Chúng ta, ở nơi nước người sống đầy đủ, tự do, nhưng chúng ta cũng héo hon tiều tụy vì nhớ quê nhà, và chúng ta thật là tự hào vì nó, và chúng ta cũng đếch cần đến lòng khoan dung của VC.
Ai cũng trở về, nhưng cái sự trở về của họ, có vẻ như chửi bố tất cả những gì mà họ viết ra.
*
Nhân nói chuyện lưu vong, trên tờ TLS số 22 & 29 August 2008 có một bài gãi đúng chỗ ngứa mấy anh Yankee gốc Mít:

The exiles who wowed America

How exiled European artists reacted to the energy and freedom of theUS
Lưu vong mê mẩn Mẽo: Nghệ sĩ Âu Châu phản ứng ra sao trước nghị lực và tự do của Mẽo?
Thì xin hồi chánh!

Thử thì thử, tha hồ thử thử!

-Này không thấy tụi mình đang ở Little Sài Gòn hay sao? Hãy nói tiếng Bắc Kỳ!
[Mô phỏng: Otto Preminger, nghe đám bạn di dân nói tiếng Hung, cảnh cáo: Này, không thấy tụi mình đang ở Hollywood sao? Hãy nói tiếng Đức!]
Nhưng cảm tạ nước Mẽo đã chứa chấp mình, mà như tay này, Dvorak, mà chẳng bảnh sao: Bản giao hưởng của ông ta, chẳng chỉ để ngợi ca nước Mẽo đẹp, mà còn để tri ân nước Mẽo đã nhận ông.
There was a trend towards America anyway. Market forces did their stuff, and even if there had been no wars and revolutions there would have been a transfer of creative power. Horowitz is right to feature Dvorak prominently at the beginning of his line-up of the musicians. In the late nineteenth century, Europe wasn't trying all that hard to drive Dvorak out, but he could see how America was trying to pull him in. His symphony "From the New World" was written not just out of appreciation for America's plantation melodies and rolling landscapes, but out of gratitude for America's readiness to employ him. Mahler, too, went to America for the job opportunities. Caruso could have stayed in Europe, but he wanted to sing at the Met, correctly estimating that it was the centre of his world.
Mấy anh Mít Miền Nam, cảm tạ bằng cách lấy tiền WJC, và ca ngợi VC! Cũng lạ!

About Fleeing 

16 May 1991, Stockholm (speech presented at a play reading at the Swedish Royal Theatre) 

FOLLOWING THE TIANANMEN events of  l989 a friend asked if I would write a play about China for an American theatre company; it would of course have to do with real life. I agreed. In August the first group of refugees who had fled Beijing arrived in Paris, and among them were several of my good friends. I started to write the play at the beginning of September and a month later I submitted my manuscript. After reading the English translation the theatre company requested changes, but I refused. I asked my friend to explain to them that when I was in China the Communist Party could not coerce me into making changes to my manuscripts, so an American theatre company certainly would not. The Swedish Royal Theatre is now enthusiastic about performing the play, and for this I would like to express my heartfelt thanks.
Về chuyện bỏ chạy.
Sau sự kiện Thiên An Môn, một người bạn hỏi tôi, có nên viết một vở kịch về Trung Quốc cho một công ty kịch Mẽo, lẽ dĩ nhiên, nó phải đâm sầm vào chính trị, vào đời thực. Tôi đồng ý.... Sau khi đọc bản thảo công ty này đề nghị biên tập, nhưng tôi từ chối, và nói với người bạn, hãy giải thích cho họ, ngay cả Đảng CS Trung Quốc còn đếch làm được chuyện biên tập kịch của tôi, nữa là Yankee mũi lõ. Nhà kịch Hoàng gia Thuỵ điển đã chơi kịch của tôi, và điều này tôi chân thành cám ơn.
*
Thú thực, Gấu này không thể hiểu được về trường hợp cuốn Sông Côn Mùa Lũ, tại sao số mệnh của cuốn sách lại trớ trêu đến như thế?
Cuốn sách của NMG, khi ông chưa vượt biển tị nạn, đã được Trùm VC nằm vùng là Vũ Hạnh biên tập, và gật đầu, sau khi biên tập, tất nhiên. NMG đã làm một bữa tiệc nhỏ ăn mừng sự ra đời của nó, bữa tiệc có NTV tham dự, và qua anh, Gấu mới biết được sự kiện này. Rồi NMG vượt biển, được Mẽo nhận, cho công ăn việc làm. Vào những giờ rảnh việc, NMG ra công viên, vừa gặm bánh mì vừa viết Mùa Biển Động. Cuốn sách đem ông lên đài danh vọng, không phải vì văn chương hay ho, xúc động lòng người, cũng không phải vì chính trị, khi lấy bối cảnh là cuộc chiến Miền Nam, khi đưa nhân vật có thực ngoài đời là HPNT vô tiểu thuyết, mà là vì chi tiết, một anh sĩ quan, hay lính VNCH làm thịt VC xong, xẻo cái tai đeo lủng lẳng ở cổ.
Rồi bà xã NMG được nhà nước VC, OK cho đi, được Mẽo nhân đạo cho đoàn tụ, và lén đem theo bản thảo cuốn Sông Côn Mùa Lũ, và cuốn sách được xuất bản tại Mẽo. NMG có cho Gấu này coi bản thảo, lần gặp gỡ ở Mẽo, và nói, bà xã tôi liều thật, giả như mà lần đó, qua hải quan, chúng khám thấy là hết đoàn tụ.
Gấu thực tình mừng cho cuốn sách, được ra đời tại Mẽo, không hề bị nhà nước Mẽo, hay bất cứ ai, xẻo, dù chỉ một chữ. (1)
Thế rồi, tác giả lại đem cuốn sách trở về nước, cho VC in!
Bây giờ  nghe nói cuốn sách được nhà nước cho làm phim truyền hình từng tập, cứ như là Tầng Đầu của Solz.
Nhưng Tầng Đầu không hề bị cắt bỏ, y chang nguyên bản.
Nga của Putin dẫu sao cũng bảnh hơn VN của VC.
(1) NMG, trong một lần, có cho biết, cuốn sách "được Hà Nội cho phép in không bỏ một chữ".
Cái sự không bỏ ở đây, chẳng có nghĩa gì cả, vì cuốn sách của ông, viết về Nguyễn Huệ,  không đụng vô chính trị, không như Tầng Đầu, đúng như ông nói, viết văn mà lấy đề tài chính trị, thì tác phẩm không bền. Tuy nhiên vấn đề là, "Ai cho phép "mi" - với NMG, là Hà Nội - sờ... chim của ta"?
*
Phải nói là Gấu này là người đầu tiên trong nước đề nghị in sách. Và cũng chính trong nước đề nghị, tôi [một bạn văn VC] sẽ download trên net, rồi biên tập, rồi cho in, và cũng sẽ ghi y chang như vậy, trong sách xuất bản. Nhưng có lẽ, những bài viết của Gấu, trừ những bài không đâm sầm vào chính trị ra, số còn lại, biên tập có nghĩa là thiến luôn, không chỉ chim, mà toàn bài viết.
Một anh bạn văn, VC, tất nhiên, kể chuyện, anh lấy một bài viết của Gấu, về lời tiên tri, triết gia tân thiên kỷ, là Marx, thử đưa cho một tờ báo uy tín. Vinh danh đến như thế, nhưng bộ râu rậm như thế, của Marx, cũng bị vặt sạch, còn bài, thì quăng vô thùng rác!
Ai cũng muốn về, ai cũng muốn có tác phẩm được in ở trong nước.
Nhưng để cho VC sờ chim, thấy nhục quá! Chưa nói chuyện bị vặt...! (1)
(1) Đây là Gấu nói chuyện những anh nhà văn di cư, không phải trong nước. Trong nước Gấu rất thông cảm, và bữa nào rảnh sẽ dịch hầu quí vị, bài viết trên tờ Văn Học Tây, chỉ mấy mánh, làm sao qua mặt kiểm duyệt. NQT