QUI EST HERTA MULLER?
LAURENT MARGANTIN

Stupeur à l'annonce du prix Nobel de littéraature 2009 : on s'attendait au couronnement d'une célébrité - un des favoris étant une nouvelle fois l'Américain Philip Roth -, et ce fut, dix ans après Günter Grass et cinq ans après Elfriede Jelinek, une femme de langue allemande née en 1953, inconnue du grand public, à peine connue dans son propre pays, car elle est issue d'une minorité souabe (venue du sud de l'Allemagne) vivant en Roumanie. Les membres du comité Nobel ont donc choisi de livrer une énigme au public, autant pour les lecteurs allemands que pour ceux, nombreux en France, à qui les traductions de seulement trois ouvrages de cet auteur avaient échappé.
Bien sûr, on connaît en Allemagne l'existence de ces minorités d'origine allemande disséminées en Europe centrale. Mais parce qu'elles furent souvent accusées d'avoir soutenu des dictatures complices du Troisième Reich pendant la Seconde Guerre mondiale, on a préféré les oublier et les abandormer à leur sort. Herta Müller est une rescapée de cette histoire qu'elle dut porter personnellement, puisque son père était membre des Waffen-SS. Sous le régime communiste, sa mère fut envoyée en camp de travail en Russie.
Après avoir étudié la littérature à Timisoara, Herta Müller a travaillé comme traductrice dans une usine de machines. C'est sur cette expérience qu'elle est revenue dans un long texte paru dans le journal Die Zeit le 23 juillet dernier. À partir d'un dossier de la Securitate (police secrète roumaine) retrouvé par des chercheurs en 2004, dossier de 914 pages composé de trois volumes et intitulé « Christina », Müller raconte comment, pendant de nombreuses années, elle a été persécutée, jusqu'à son départ pour l'Allemagne de l'Ouest en 1987. Elle rétablit surtout la vérité, car le SRI (“Service Roumain d'Information”), qui a remplacé la Securitate de Ceaucescu et repris 40 % des employés de l'ancienne police secrète, a effacé de nombreuses traces compromettantes et s'est encore occupé de l'espionner lors de ses récents séjours en Roumanie à l'invitation du New Europe College (NEC).
Dans ce texte intitulé « La Securitate est encore en service », Herta Müller évoque les vexations et les menaces qu'elle dut subir après avoir refusé de travailler comme agente (ou plutôt moucharde) pour la police secrète. « On te noiera dans le fleuve », lui fut-il annoncé. Le lendemain de ce refus, elle trouva le dictionnaire dont elle se servait devant la porte de son bureau occupé par quelqu'un d'autre. Ne voulant pas démissionner, elle travailla plusieurs jours dans les escaliers, et lorsqu'elle se rendit dans les ateliers pour se renseigner auprès des ouvriers sur un terme technique qu'elle devait traduire, elle entendit des collègues la traiter de moucharde, la Securitate s'étant chargée d'organiser une cabale contre elle au sein même de l' entreprise où elle travaillait. « De passer pour une moucharde parce que j'avais refusé d'en être une était encore pire que la proposition de m'enroler et la menace de mort », écrit-elle. C'est pendant cette période éprouvante lors de laquelle son père mourut que Müller écrivit son premier livre, Niederungen (qu'on peut traduire par « Bas-fonds» ou “Dépressions”), afin, écrit-elle, de « s'assurer de sa propre existence sur terre ».
Elle finit par démissionner, mais dut subir des interrogatoires lors desquels on l'accusa de se livrer, faute de travail, à la prostitution, et d'être un« parasite ». Les années qui suivirent, Müller fut toujours l'objet de filatures, notamment lorsqu'elle organisa un rendez-vous dans les Carpates avec la lectrice des éditions Rowohlt en Allemagne de l'Ouest où devait paraître son premier livre. Son mari, l'écrivain Richard Wagner, partit tout seul à Bucarest avec le manuscrit, elle le rejoignit plus tard. À la gare de Brassov, deux hommes l'attendaient qui lui confisquèrent son billet de train et ses papiers. Elle monta finalement dans le train où elle retrouva les deux hommes, et ne ferma pas l'œil de la nuit, craignant d'être jetée du train.
En 1984, lorsque parut son premier livre, Niederungen, où elle évoque les conditions de vie misérables dans son village natal du Banat, un critique du Spiegel, Friedrich Christian Delius, compara l'écriture de Herta Müller à celle du Mexicain Juan Rulfo, écriture à la fois extrêmement précise, capable d'évoquer les émotions de l'enfance les plus enfouies, et d'une qualité poétique rare. Dans son dernier livre, Atemschaukel (à paraître en français chez Gallimard d'ici la fin de l'année sous le titre provisoire de Balançoire du souffle), le nouveau prix Nobel de littérature évoque les années de camp du poète allemand Oskar Pastior disparu en 2006, et présente ainsi sa démarche dans un entretien récent: « Il faut aller si loin dans la narrration que les faits se brisent, car ils ne peuvent être décrits que dans leurs éléments les plus petits, dans les détails. Un traumatisme doit être décomposé dans les unités qui l'ont provoqué. »+

Talawas bị đánh sập!
Sau Chợ Vòm tới Chợ Cá!

Gấu lo quá!
Không biết khi nào tới lượt Tin Văn!
Chắc là không sao đâu!
Bắt tay với VC từ lâu rồi mà!

Cứu rỗi hay điêu tàn: Sống chung với kiểm duyệt?
Hannah Arendt: Total Domination
[From The Origins of Totalitarianism].

Trại tập trung [cải tạo] và huỷ diệt của những chế độ toàn trị được sử dụng như là những phòng thí nghiệm qua đó, niềm tin cơ bản của chế độ được chứng nghiệm: Cái gì thì cũng có thể.
So sánh với nó, tất cả những thử nghiệm khác chỉ là lẻ tẻ - kể cả những thí nghiệm y học, mà những ghê rợn của nó đã được bầy ra từng chi tiết trong những vụ án chống lại đám y sĩ của chế độ Đệ Tam Reich – tuy nhiên, đám này bù lu bù loa, chỉ để thí nghiệm mà thôi!
Thế nào là thống trị hoàn toàn?

Danilo Kis kể chuyện tiếu lâm, thời gian ở Paris, ông nhận "thư nhà", từ Nam Tư, một phong bì dán tem, đóng dấu bưu điện hẳn hoi. Mở ra, trang thư thứ nhất, là con dấu, với những dòng chữ như sau:
Thư này không bị kiểm duyệt.

Câu chuyện tưởng như đùa đó thực sự đã xẩy ra, với một ông Danilo Kis mũi tẹt nào đó, về nước, mang những trang sách đã từng được xuất bản tại hải ngoại, để được đóng dấu chứng nhận: Những trang sách này ở hải ngoại chưa "bị", nay xin "được" kiểm duyệt!

Nhưng biết đâu đấy, ông Kít mũi tẹt này sẽ trả lời, nhập gia tùy tục, cái nước mình nó thế!
Nếu bãi bỏ kiểm duyệt, thì ai cũng như ai, làm sao phân biệt được... kiệt tác?
Bạn đừng cho là Hai Lúa này nói dỡn. Chuyện sau cũng đã thực sự xẩy ra, ở trại tị nạn. Một ông tự nhận là thi sĩ, đi thanh lọc, trình ra một mớ thơ con cóc. Anh thanh lọc viên biểu thông ngôn người Việt dịch, theo kiểu mô-tà-mô. Thưởng thức thơ, xong, anh thanh lọc la lên, thơ thế này đâu có thuộc trường phái Chống Cộng Điên Cuồng?
Ông chuẩn thi sĩ bèn giải thích: Thơ của tui là thơ dân tộc, thơ về nguồn, mà VC chúng nó vô tổ quốc, vô thần, rất sợ về nguồn. Cái này còn hơn thơ phản động.
Anh sinh viên luật người Thái gật gù, nó nói có lý, cho nó đậu thanh lọc!
Thế là anh chàng kia bèn tuyên bố vung lên, từ nay trở đi, thằng nào dám nói, tao không phải thi sĩ? Tao đã được Cao Uỷ Tị Nạn công nhận rồi đấy nhé!
Gấu sợ, đây đúng là trường hợp của nhà thi sĩ thầy thuốc! Ông rất cần con dấu kiểm duyệt!

Trường hợp, kiểm duyệt không bỏ một chữ, như Sông Côn Mùa Lũ của NMG, thì sao?
Cái này thì để Má Mì Tú Bà trả lời:
Mầu hồ đã mất đi rồi,
Bao nhiêu vốn liếng đi đời nhà ma!
Hay là mượn câu phán của ông kỹ sư Nguyễn Văn Điều, thầy dậy Gấu khi học trường Kỹ thuật Bưu Điện, sau có thời gian làm Tổng Giám Đốc Bưu Điện, nói về ông sếp trực tiếp của Gấu, bị ăn hai trái mìn Claymore của VC cùng với Gấu, tại nhà hàng nổi Mỹ Cảnh, mất tiêu khẩu súng, và khi ra khỏi nhà thương, về sở trình diện, ông TGD BD nói:
-Vẫn là nó, nhưng không phải là nó!
[Hiểu, chết liền!]
Đùa vậy thôi, chứ câu trả lời hay nhất, là của Borges, với bài viết tuyệt vời, "Pierre Menard, Author of Don Quixote".
Pierre Menard, một tác giả dởm do Borges phịa ra, 'viết lại' Don Quixote của Cervantes. Hai tác phẩm, một của Cervantes, và một của Menard, y hệt nhau, đến cả dấu chấm, phẩy: Dzậy là dzậy, nhưng không phải là dzậy!
[Tiếng Nam Kít: Vậy là vậy, nhưng không phải như vậy!]
[Hiểu, chết liền!]
Hà, hà!

Comment parler des livres que l’on n’a pas lus?
Làm thế nào nói về những cuốn sách mà người ta không đọc?
Bất giác nghĩ tới nhà đại phê bình!
Ấy là vì, Gấu, buồn buồn mở cuốn “lèm bèm về thơ” [Thơ vân vê và vê vân] của ông, rồi nhân đọc cái tít cuốn sách, trên, bèn bật ra một vấn nạn lớn:
Làm thế nào nói về “những tác phẩm của nhà phê bình” mà người ta chưa từng đọc?
Bởi vì đúng là trường hợp của ổng!
Hóa ra là từ trước tới giờ, ông nổi tiếng, như thế, mà chưa hề có ai đọc ông!
Và như vậy, cái sự nổi tiếng của ta, quả là do những độc giả, chưa từng đọc ông ta, mà chỉ lo thổi ông ta.
Chứng cớ:
Đoạn sau đây, trích trong cuốn Lèm bèm về thơ của ông:
Mở đầu truyện Chí Phèo, Nam Cao viết: “Hắn vừa đi vừa chửi. Bao giờ cũng thế cứ rượu xong là hắn chửi. Bắt đầu chửi trời…”
Từ trước đến nay Nam Cao vẫn được xem là bậc thầy của chủ nghĩa hiện thực tại Việt Nam và Chí Phèo là tác phẩm xuất sắc nhất của vị thầy ấy.
Câu văn trên, viết như sau đây thì được:
Nam Cao vẫn được xem là [một trong những] bậc thầy của văn học hiện thực chủ nghĩa.
Làm gì có bậc thầy của.... chủ nghĩa hiện thực?
Một độc giả "thường thường bậc trung" là nhận ra sự thiếu sót này liền.
Điều này chứng tỏ, chưa có ai đọc nó!
Một cái lỗi như trên, cũng thường thôi, và thường xẩy ra, trong một bài viết vội, để đăng báo, cho kịp thời hạn. Nhưng khi đem in vô sách, là phải sửa lại.
Nhưng cái cú sau đây mới quái.
"Người” viết:
Thế nhưng ngay câu văn đầu tiên của Chí Phèo đã không phải là hiện thực. Thứ nhất, chúng ta nhận thấy trong câu văn trên không hề có trạng ngữ chỉ không gian và thời gian. Điều đó có nghĩa là việc đi và chửi của Chí Phèo không phải là những động tác diễn trong một lúc, một nơi nào nhất định mà cứ kéo dài miên man vô tận: nó là bản chất con người Chí Phèo.
Gấu giơ tay đầu hàng nhà phê bình!
Làm sao hiểu được "cái hiểu của ông", về, thế nào là chủ nghĩa hiện thực?
Không lẽ chỉ vì thiếu trạng từ chỉ nơi chốn, và thời gian, mà không được phép gọi là... hiện thực?
Tốt nhất, nhà phê bình nên đi học lại một khoá ngắn hạn, cấp tốc, dậy ba cái thứ cơ bản thế nào là hiện thực chủ nghĩa. Và tiện thể, học thêm thế nào là hiện thực xã hội chủ nghĩa.
Chúng khác nhau, cũng khá nhiều đấy!
Vậy mà cũng chơi cả một cuốn sách về văn học VC ở trong nước!
Viết bậy quá, nó đếch cho về, là phải rồi!

Nói chuyện đi học, là do Gấu đã có kinh nghiệm rồi. Khi mới qua, khi cho ra lò cuốn đầu tay, Lần Cuối Sài Gòn, Gấu đã được vị giáo chủ Tân Hình Thức dậy bảo, anh chẳng biết viết tiểu luận; tôi có đi học một khóa học về món đó, do Mẽo dậy. Viết tiểu luận là nó phải như thế này này…
Cuốn của Gấu thực sự là một tập truyện ngắn, viết từ khi còn ở trại tị nạn, nhưng do mỏng quá, bèn nhét vô mớ tạp ghi. Tạp ghi, không phải tiểu luận.
Vậy mà giáo chủ cứ bắt nó phải là tiểu luận!
Chán thế!

Ta tha thứ cho mi, vì mi có nhiều kẻ thù quá!