THEN AND NOW
TLS May 25, 1984

We look back to David Lodge's review of The Unbearable Lightness of Being. To see the review in full, go to www.the-tls.co.uk

Graham Greene, when described as a Catholic novelist, is apt to say that he is rather a novelist who happens to be a Catholic. Milan Kundera, who was expelled from the Czech Communist Party in 1950, reinstated in 1956, expelled again in 1970 and finally forced into exile, has been insisting for many years that he is not a "dissident novelist" but a novelist who happens to be a Czech at a time of peculiarly tragic and poignant political experience for his country. Though he writes, inevitably, about that experience, he is offended by a political reading of his work. In an interview with Kundera published in the latest issue of Granta Ian McEwan asked him why.

    Because it is a bad reading. Everything you think is important in the book you've written is ignored. Such a reading sees only one aspect: the denunciation of a communist regime. That doesn't mean I like communist regimes; I detest them. But I detest them as a citizen: as a writer I don't say what I say in order to denounce a regime.
Kundera repudiates the sentimental Western attitude which sometimes takes the form of a perverse envy, that persecution automatically confers a special value and authenticity on writing from Eastern Europe. There is a character in his latest novel who has a Czech emigré mistress called Sabina, a painter:
    Franz greatly admired Sabina's country. Whenever she told him about herself and her friends from home, Franz heard the words 'prison', 'persecution' 'enemy', 'tanks', 'emigration', 'pamphlets', 'banned books', 'banned exhibitions', and he felt a curious mixture of envy and nostalgia .... the trouble was that Sabina had no love for that drama. The words ... were ugly without the slightest trace of romance. The only word that evoked in her a sweet nostalgic memory of her homeland was the word 'cemetery'.

Sabina finds a biography of herself in an exhibition catalogue that reads like the life of a saint or martyr:
    She protested but they did not understand her.
Do you mean that modern art isn't persecuted under Communism?
'My enemy is kitsch, not Communism!' she replied, infuriated.
From that time on she began to insert mystifications in her biography and by the time she got to America she even managed to disguise the fact that she was Czech.

Milan Kundera has never, of course, tried to disguise his Czech nationality, but he has inserted mystifications into his later fiction in order to elude reductively ideological interpretation. His marvelous first novel The Joke (1967), written in Czechoslovakia, for Czechoslovakians, did not need that protection. A novel constructed on classic modernist lines, it uses temporal rearrangement of the narrative line and shifting limited viewpoints to retard but not ultimately to frustrate our understanding of its complex plot. The Joke cunningly interweaves sexual with political intrigue, betrayal and disillusionment, and maintains a miraculous balance between comedy and pathos, irony and compassion. Not surprisingly it became a cult book of the Prague Spring of 1968, and probably only Czech readers can fully appreciate its subtleties. Certainly Kundera felt that its huge international success, partly sustained by the wave of sympathy for Czechoslovakia under Russian occupation, vulgarized its message.
His first response seems to have been to eliminate overt reference to politics in subsequent fiction ....
The Unbearable Lightness of Being is rather more conventional in form than its predecessor. Fantastic events in the magic realist mode are naturalized as dreams ....

TLS Nov 6 2009

Trên số Le Magazine Littéraire, Tháng Chín, 2009, có một bàn tròn văn học, giữa một số nhà văn lưu vong, do Tâm Văn Thi thực hiện.

Có giai thoại thú vị sau đây, do Atiq Rahimi, Goncourt 2008, kể, về Nasro Dinh, một nhân vật huyền hoặc của văn học nước ông, Afghanistan:

Một buổi tối, có người bắt gặp Nasro Dinh cầm một ngọn đèn, loay hoay tìm kiếm chìa khoá nhà của ông; người đó bèn kiếm phụ, và bất giác hỏi, nhưng ông mất nó ở đây hả, và ông ta trả lời, không phải ở đây, mà ở gần nhà tôi; vậy sao lại kiếm ở đây; ở đó, làm gì có đèn mà kiếm.

Câu chuyện trên tương tự câu của Adam Mickiewicz, Milosz trích dẫn, trong

Anh ta không tìm thấy hạnh phúc, bởi vì làm gì có hạnh phúc ở xứ sở của anh ta.
He did not find happiness, for there was no happiness in his country.
Adam Mickiewicz. Milosz trích dẫn

Hãy coi lưu vong là số kiếp, theo nghĩa một thứ bịnh không sao chữa lành, chỉ có cách đó mới giúp chúng ta vứt bỏ vào thùng rác những hoang tưởng về mình.

Anh ta biết nhiệm vụ của mình, và nhân dân đang chờ đợi những lời nói của anh, nhưng anh bị cấm nói.
Bây giờ, ở nơi anh đang ở, anh tha hồ mà nói, nhưng chẳng ai thèm nghe, vả chăng, anh quên mẹ những gì anh phải nói.

Sau nhiều năm lưu vong, chúng mình bèn tưởng tượng đời mình như thế nào, nếu chẳng lưu vong.

 Cú đánh đầu tiên vào đầu một nhà văn lưu vong, đúng như Võ Phiến đã từng cảm nhận: Nhà văn lưu vong không đem theo được cùng với ông ta, độc giả thân thương của mình!
Như thế có nghĩa, cùng với sự mất tích độc giả, nhìn vào những trang viết cũ cứ như nhìn vào hư vô.. là chán chưòng, tuyệt vọng, là sợ đếch ai còn biết đến tên ta [loss of name], sợ thất bại, và những dằn vặt về đạo đức [moral torment].
Nhà văn lưu vong đau khổ bởi vì anh ta lúc nào cũng phải bám vào ý thức, thói quen tập thể. Có lẽ, anh ta, nhà văn như thế đó, chưa hề bao giờ học đứng bằng đôi chân của chính mình.
Anh ta có thể thắng, nhưng chỉ khi nào, trước đó, anh ta bằng lòng thua
[He may win, but not before he agrees to lose]

Lưu vong là lâm vào tình cảnh thật đáng ngờ, nếu nói về mặt đạo đức, bởi vì nó bẻ gãy kết nối của một con người với  đám đông, nói rõ hơn, nó tách một cá nhân ra khỏi một nhóm, và cá nhân này ngưng không còn chia sẻ kinh nghiệm của mình với những đồng nghiệp bị bỏ lại. Những dằn vặt về đạo đức phản ảnh sự vấn vương của anh ta với một hình ảnh hào hùng về chính mình, và anh ta phải, từng bước từng bước, đi tới một kết luận thật thê lương thật đau đớn, là:  thật khó mà làm được một việc có giá trị về mặt đạo đức, và càng thật khó, giữ cho được một hình ảnh không hề hoen ố về chính mình.
*
Lưu vong, thiên di, dời đổi, không liên quan tới ngày tháng, thống kê hay quota, nhưng tới những số mệnh của từng cá nhân con người.
Cuốn Nouvelles Odysées mở ra bằng những dòng trên.
Đây là một “anthologie” gồm những bản văn của nhiều tác giả ở Tây, toàn di dân, hay lưu vong, như Tahar Ben Jelloun, André Makine, Francois Cheng…
Trong lời tựa, Eduardo Manet viết: “Có nhiều lưu vong, di dân như có nhiều cát ở bãi biển”
Và họ đều ‘viết văn như hành lạc trong đau đớn bất lực" cả, Gấu mượn lời nhà đại phê bình để nói về…  cát ở bãi biển!
*
Gấu này, 'trâu chậm uống nước đục' [“Anh đi muộn quá, hết mùa biển động từ đời nào đời nào rồi”, một bà bạn văn đi trước, than thở giùm], và, muộn còn hơn không, và, cũng cố ‘hành lạc trong bất lực đau đớn’, được chừng ‘vài chục ngàn trang’ net, nắn gân tí tí Con Quỉ Bắc Kít, đi được một đường vĩnh biệt Bông Hồng Chẳng Hỏi Vì Sao, đi gặp kịp Con K, và vưỡn còn dư tí bonus “quĩ thời gian’, và tính sử dụng nó, vào việc 'trước trác', tệ lắm là ba cuốn tiểu thuyết, một, viết về cú trở về lại Đất Bắc, một, về Gấu Nhà Văn, và một, về Những Ngày Ở Thiên Đường Đỗ Hoà, nông trường cải tạo Vẹm!
Hà, hà!

Hồi ức thủng lỗ

A free man, when he fails, blames nobody.
(Được tự do rồi, thất bại, đừng ăn vạ ai)
(J. Brodsky, Phận lưu vong, The Condition We Call Exile) 

Of course, it's one hell of a way to get from Petersburg to Stockholm; but then for a man of my occupation the notion of a straight line being the shortest distance between two points has lost its attraction a long time ago.
(Lẽ dĩ nhiên, đường từ Petersburg tới Stockholm đi qua địa ngục, nhưng với một người nghề ngỗng như tôi, ý niệm đường thẳng - là đường ngắn nhất giữa hai điểm - đã mất sự quyến rũ của nó từ lâu rồi.)
(Brodsky: Diễn văn nhận Nobel văn chương)

Tôi không là di dân, mà cũng chẳng bị tống xuất.
Thế giới bị huỷ diệt không phải của tôi. Tôi chẳng hề biết nó.
(I neither emigrated nor was deported.
The world that was destroyed was not mine. I never knew it.
Henri Raczymow, 'Memory Shot through with Holes').