Theo tôi, ba nhà văn miền bắc, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Dương Thu Hương, mỗi trường hợp mỗi khác, do hoàn cảnh của mỗi người. Chuyện ưa hoặc ghét người này, hay người kia, cũng còn tuỳ theo "khẩu vị", quan điểm của mỗi độc giả, và trên hết, còn tuỳ thái độ của người đó, đối với cả một nền văn học ở trong nước.
Nguyễn Huy Thiệp, một cách nào đó, là ý thức của một miền đất, trước cuộc chiến nam bắc. Nói khiêm tốn hơn, đây là cái nhìn của một nhà văn sáng suốt, theo nghĩa: nhà văn luôn có một quãng cách với thời đại của mình. Tướng Về Hưu chỉ là giai đoạn chót của cái nhìn sáng suốt đó (1). Một độc giả "sáng suốt" có thể nghĩ, mình "hiểu" NHT, như ông hiểu, về điều này: người dân miền bắc không thể biết sự thực về miền nam, nhưng những nhà lãnh đạo, phải hiểu, phải biết, rằng miền nam tự do hơn, so với miền bắc, mức sống của dân miền nam cao hơn, và đó chính là nguyên nhân của cuộc chiến. Cái Ác ở trong truyện của ông hoàn toàn không phải là Cái Ác của chủ nghĩa Cộng Sản, thoát thai từ tư tưởng Marx, mà là một Cái Ác "ở trong chuồng heo". Kafka đã từng nhận ra trước NHT, trong truyện ngắn Y Sĩ Đồng Quê, qua cách đọc của Amoz Oz [bài viết này đã được dịch, đăng trên báo VHNT trên lưới, trên trang Tin Văn do Nguyễn Quốc Trụ phụ trách, và trên Việt Báo on line]: Người ta chẳng biết trong nhà mình có gì, và Cái Ác nằm thu lu ở trong chuồng heo, đã bỏ hoang từ bao nhiêu năm tháng. Cái Ác lưu cữu trong những tầng sâu thẳm, từ đời nảo đời nào, của lịch sử một miền đất, được cơn gió độc là chủ nghĩa CS làm sống dậy. Theo nghĩa đó, nhà văn nữ người Nga, T. Tolstaya cho rằng chủ nghĩa CS không phải tự trên trời rớt trúng đầu dân Nga, mà ở trong họ, trong lịch sử lập quốc của họ.
Từ đó, quan niệm "nhà văn luôn có một khoảng cách với thời của mình," đẩy lên một nấc, có nghĩa: nhà văn là ý thức tự phán (bad conscience) của thời đại, như nhà thơ Saint-John Perse đã từng phát biểu trong bài diễn văn Nobel, nhưng gốc rễ của từ này, người ta có thể tìm thấy, ở trong tư tưởng của Nietzsche
Bởi vì, theo tôi, cứ giả dụ như là tất cả mọi người đều đúng, rằng cuộc chiến kết quả như mọi người mong đợi, cũng không có ông nhà văn NHT ở trong số "mọi người" đó.
Solzhenitsyn đã diễn giải ý này, bằng khẳng định, nhà văn là một nhà nước trong một nhà nước, là vậy.
Dương Thu Hương là một trường hợp nhà văn dấn thân, theo như định nghĩa của Sartre. Bà tin tưởng vào chủ nghĩa cộng sản, dấn thân hết mình vào cuộc chiến. Và khi thấy sai, bà lên tiếng, và chống lại cái chủ nghĩa đã một thời mê say đó, hung bạo, mãnh liệt cũng chẳng kém lần tin đầu, vào nó. Thật giống trường hợp của Sartre, khi đã hết tin vào chủ nghĩa CS, khi thấy mình sai, tuy đã mù, ông phải nhờ bạn (đúng ra là thế hệ đàn em, André Glucksmann) dắt tới bàn chủ tọa trong một cuộc gặp gỡ báo chí, ngồi cùng kẻ thù/bạn cũ của ông, là Raymon Aron, để cầu xin thế giới hãy giúp đỡ những người Việt bỏ nước ra đi. "Hãy cứu những xác người", ông dùng đúng những từ, đã một lần dùng, với một kẻ thù/bạn cũ khác của ông, là Camus.
Trường hợp Phạm Thị Hoài, do hoàn cảnh riêng, bà đã vượt ra ngoài hai cảnh ngộ/tình huống trên. Và bà tiếp tục cái vị thế đặc biệt của mình, ở bên ngoài, để nói về bên trong, mà theo bà, như vậy có ích hơn, theo tôi. Một "Thiên Sứ", đại khái vậy.
Còn về những lời tuyên bố của NHT mới đây, với giới báo chí Pháp, nhân chuyến ông ghé Paris ra mắt tác phẩm của ông được dịch qua tiếng Pháp, về tình trạng tự do dân chủ ở trong nước..., chúng ta nghe, đọc, nhưng đừng quá tin vào đó.
Muốn biết về NHT, PTH, DTH, là phải đọc thẳng tác phẩm của họ, đừng đọc những nhà phê bình, đừng tin những cuộc phỏng vấn. Ngay cả những cuộc phỏng vấn cứ coi là trung thực, chúng cũng chỉ nói lên rất ít về con người nhà văn, như một kẻ sáng tạo. Nhà văn Naipaul, trong bài diễn văn Nobel, đã nói rõ về trường hợp này, đại khái, tôi có gì, là ở trong tác phẩm của tôi. Ba thứ còn lại chỉ là đồ làm xàm.
Một cách nào đó, đây là phản ứng ngược, hay sự trả thù của ông trời cũng được, tại sao mày dám "sáng tạo", như tao? Và ông trời trả thù bằng cách, cho người đó nổi tiếng!
Nhà thơ Bồ Đào Nha, Pessoa nói về sự nổi tiếng, "Đôi khi tôi nghĩ về những con người nổi tiếng, và cảm thấy tất cả nỗi phiền hà của nó. Nổi tiếng là chuyện tầm phào. Nó gây thương tổn tới cảm tính của bất cứ một ai.... Nổi tiếng là mất tiêu luôn cuộc đời riêng tư của mình... Những bức tường bảo vệ sự riêng tư biến thành những tấm gương... Trở thành nổi tiếng là mất tiêu luôn cơ may trở về lại với cõi u tối. Nổi tiếng là hết thuốc chữa. Như thời gian, làm sao có chuyện đảo ngược. [Xin coi bài "Những Dấu Chân của Một Cái Bóng", đã đăng trên Tin Văn].
Nhà văn người Ý Calvino rất khoái "giấc mơ biến thành người vô hình" của ông, và còn khoái hơn nữa, khi tuyên bố, "nhà văn mất đủ thứ, một khi chường bộ mặt thịt của mình trước công chúng." Theo ông, "chỉ cần cái tên trên bìa sách, là quá đủ... Đó là một điều kiện lý tưởng cho một nhà văn." Một chi tiết lý thú khác nữa là, nhận định của ông về sự sử dụng văn chương vào chính trị, áp dụng vào văn phong của NHT, thật xứng: "Điều mà chúng ta yêu cầu ở nhà văn, là họ hãy bảo đảm sự sống còn của cái mà chúng ta gọi là tính người, trong một thế giới bầy ra sự phi nhân. ("What we ask of writers is that they guarantee the survival of what we call human, in a world where everything appears inhuman").
Những hệ lụy mà NHT hiện đang phải chịu, chính là vì ông ta nổi tiếng, ngay sau 1975, như là một nhà văn đầu tiên nói lên sự thất bại của chiến thắng miền nam, và tìm ra được nguyên nhân của nó. Bây giờ, ông bị chính những độc giả của ông, yêu hoặc ghét thì cũng xêm xêm, lăm le mang ra "làm thịt", để ý đến từng chi tiết, từng cử chỉ, từng lời nói của ông. Kundera diễn tả một cách khác, cũng cùng một hiện tượng, khi cho rằng: một khi người đời lăm le tìm hiểu đến cuộc đời riêng tư, tiểu sử của Kafka, như vậy là ông lại chết thêm một lần nữa.
Vả chăng, chuyện yêu và (rồi) ghét NHT thì cũng dễ hiểu thôi, đúng như Đoàn Cầm Thi đã nhận ra: mới ngày nào, "Chưa quá một thập kỷ, Con gái thuỷ thần, người đàn bà bí hiểm trong giấc mơ trai trẻ, đã hiện nguyên hình là một Sến Em ơi-Hà Nội váy!" (xem bài Đoàn Cầm Thi "Có một dòng văn khác", trên Talawas), như vậy mà làm sao không cay đắng cho được!
Thêm nữa, cái nhân vật xưng "tôi" của ông, lại tỏ ra "không được thuỷ chung cho lắm", (với một miền đất, với một con gái thuỷ thần?), vẫn như Đoàn Cầm Thi nhận xét, khi trích dẫn NHT: Chính tại Cali, nhân vật "tôi" của Không khóc ở California gặp người đàn bà lý tưởng trong nữ Việt Kiều diện "bộ váy liền áo may bằng lụa tơ tằm, khoác thêm chiếc áo giắc-két".
Chuyện NHT sau này không còn ăn khách cho lắm, nghĩa là "thất bại" của một NHT sau này, chính là do thành công trước đó, nói rõ hơn, do thể loại văn học mà ông ta sử dụng thật đắc ý, và cũng thật đắc địa: ẩn dụ. Nhưng ẩn dụ, chính nó, giết (metaphors kill). Một khi đời thường lấn át ẩn dụ, người ta không cần đến ẩn dụ nữa, mà cần một hình thức văn chương khác, bản thân NHT chưa kiếm ra, để đáp ứng cho độc giả của ông, theo tôi.
Nhưng, một khi độc giả yêu thích một nhà văn, họ tò mò muốn biết thêm, về tiểu sử đời tư của "thần tượng", không chỉ để thán phục, mà có khi ngược lại, nghĩa là để hân hoan hồ hởi khi khám phá ra rằng, mấy tay đó cũng đâu có "ghê gớm" gì, như nhà thơ Nga, Pouchkine bực bội diễn tả: "Nếu thiên hạ ngấu nghiến đọc những lời thú tội, những ghi chú riêng tư... ấy là vì, trong cõi bùn đen, xấu xa của họ, họ cảm thấy thoải mái khi thưởng thức những nỗi nhục nhã của vĩ nhân hay những yếu hèn của kẻ mạnh.... khi khám phá ra cả một mớ thúi tha đó, họ sướng mê tơi và tự nhủ: mấy tay đó thì cũng nhỏ bé, cũng xấu xa, đê tiện như mình!"
Và vĩ nhân quạt lại liền: "Nói bậy; đúng là họ nhỏ bé, và đê tiện, nhưng không như mấy người đâu!
Vĩ nhân chớ để cho thiên hạ nhìn gần, chớ chường bộ mặt thịt của mình ra trước công chúng, là vậy!
Jennifer Tran

Note: Khi viết bài này, Gấu vẫn còn hy vọng [mù quáng] vào lũ chóp bu Yankee mũt tẹt.
Đọc lại thấy ngậm ngùi, và hiểu ra một sự thực:
Đây là "tâm thức" lì lợm, cố níu kéo một BHD, đã mất tích:
Đóa hoa hồng tàn hôn trên môi!

Ui chao lại vãi nước mắt, con nít lại cười cho!

N. O. - C'est cicatrisé aujourd'hui?
V. Schlôndorff. - Le Mur a la vie dure dans les têtes. On peut dire que pour 70% de la population la réunification a réussi. Mais un sondage récent fait apparaître que 47% des gens pensent qu'avant c'était mieux. C'est un chiffre alarmant. Au temps du socialisme, ils se considéraient comme les meilleurs élèves de l'Union soviétique, ils étaient les champions du socialisme en termes d'élite portive, de productivité. Ils cherchent encore aujourd'hui leur honneur perdu. C'est toujours la même histoire.
Propos recueillis par FRANÇOIS ARMANET et PASCAL MÉRIGEAU
Obs 22-28 OCTOBRE 2009

Nhà đạo diễn phim Cái Trống [chuyển thể truyện Cái Trống của Gunter Grass] nói về Bức Tường.

Người Quan sát Mới: Thành sẹo chưa?
Bức Tường sống dai lắm ở trong đầu dân Đức. Có thể nói 70 % dân chúng sau khi thống nhất, khấm khá. Nhưng con số mới đây cho biết,
47 % dân chúng cho rằng, trước đây bảnh hơn. Đúng là một con số đáng quan ngại. Vào thời XHCN, dân Đức coi mình là những học trò bảnh nhất của Liên Xô. Kẻ thù nào cũng đánh thắng, vô địch XHCN về thể thao, về sản xuất. Bây giờ họ vẫn đang tìm kiếm những hào quang đã tắt ngấm.
Thì vẫn chuyện Vũ Như Cẩn, y chang Mít. 

Gấu có ba truyện ngắn đầu tay, đúng như vậy. Mỗi truyện là một ảnh hưởng khác nhau, nhưng chỉ đến truyện ngắn thứ ba, thì Gấu mới tìm ra đúng ông Thầy, cùng lúc, tìm ra được giọng văn của Gấu, và cùng lúc, Gấu hiểu ra một điều: mình sẽ thành nhà văn! Và sướng điên người lên được!

Cái truyện ngắn đầu tiên của đầu tiên, Gấu không còn giữ được, vì xuất hiện trên phụ trang văn học của một tờ nhật báo, tờ Mã Thượng, do “Huỳnh Phan Anh và bạn hữu” chủ trương. Có Dương Văn Ba, sau làm dân biểu. Có một tay ở tận lục tỉnh, lâu lâu lên Sài Gòn, rất mê Krishnamurti. Anh tuyên bố, Gấu vẫn còn nhớ, đại khái, tao chỉ đọc độc nhất ông này, không đọc thêm bất cứ ai nữa, theo đúng cái nghĩa: Yêu [đọc] ai, yêu [đọc] chỉ một người! Một tay thi sĩ. Toàn bạn HPA và DVB, toàn dân Nam Kỳ, ngoại trừ Gấu, Bắc Kít. Cái tay thi sĩ, có làm một bài thơ, DVB mê lắm, ư ử tối ngày, Gấu còn nhớ một câu:
Đã hẹn với em rồi, đêm chưa mở cửa.
Câu thứ nhì nói đến vú, nhờ đêm mở cửa, mở ra luôn… !