TIN VAN HOME PAGE - UNICODE VERSION

Tribute to PCL & VHNT

Nguyễn Quốc Trụ 05.08.2002

Những chi tiết thơ trong một cõi không thơ *

Sự thành công của những nhà thơ trẻ như Phan Huyền Thư, Vi Thùy Linh, ... liệu có thể giải thích như là "sự thất bại của thành công", của lớp nhà thơ đàn anh, hay nói một cách khác: Ở nơi nào có người chết, ở đó có hy vọng?
Chúng ta sẽ cùng nhìn vào cõi "Tôi Âu Cơ một mình" của họ...

1. Đọc Thơ Trẻ, ở trong nước

Con đường đê mang tên Âu Cơ đổ xuống đường Lạc Long Quân giấc mơ trăm trứng,
Em Âu Cơ một mình.
.....
Em một mình Âu Cơ.

Sống đồng nghĩa với sáng tạo. Và thơ, là sự thăng hoa của ngôn ngữ và cảm xúc để cứu rỗi và tôn vinh Con Người, bắt đầu từ bản năng thuần khiết".
(Vi Thùy Linh)

Thơ sống ở những miền sâu thẳm nhất của hữu thể, trong khi những ý thức hệ, và tất cả những gì mà chúng ta gọi là tư tưởng và quan điểm tạo thành những tầng hết sức mỏng manh hời hợt của ý thức.
(Octavio Paz) ⁽¹⁾

Thế giới bao la,
nhưng trong em, ôi sao sâu thẳm ⁽²⁾

Ôi, phải già cỡ nào mới chinh phục được tuổi trẻ?
Mới sống nhịp đời hối hả, như em? ⁽³⁾

Đàn ông những năm bốn mươi,
không còn yêu mình nữa.

Lũ con gái mười lăm
đêm nằm
khóc.

Mỗi sáng
yêu
một thất vọng tạm thời.

Em là con ngựa đau chẳng khiến tàu thèm bỏ cỏ

buồn tập tễnh
về ăn giỗ mình
(Phan Huyền Thư)

Hoàng Hưng có thể là người đầu tiên nhận ra hiện tượng thơ trẻ, nhưng hai câu hỏi của ông, (Bạn vẫn làm thơ, có điên không đấy? và Bao giờ thì Thơ chết?), thật sự không trực tiếp liên can tới Thơ Trẻ. Theo tôi, nó bắt nguồn từ câu thơ nổi tiếng của Hölderlin: Tại sao thi sĩ trong một thời khốn kiếp như thế này? (bản dịch tiếng Pháp: Pourquoi des poètes en temps de détresse?: Tại sao thi sĩ trong thời khốn khổ đọa đầy?), và "Sau Lò Thiêu mà còn làm thơ thì thực là dã man", của triết gia Adorno.
Hơn thế nữa, cái khoảng cách giữa Chế Lan Viên tiền-cách mạng và những nhà thơ được Hoàng Hưng nhắc tới, và cõi thơ "Tôi Âu Cơ một mình", là một khoảng cách khá dài, và cần rất nhiều giả dụ, đề xuất...

Trong bài viết "Thơ của tôi không dành cho bạn", Phan Huyền Thư hình như đã nhìn ra khoảng cách đó, nghĩa là khoảng cách mà tôi gọi là không có thơ - cái thời đại khốn kiếp - khi đưa ra thách đố cho Thơ Trẻ: nó có lẽ sẽ làm cái phần còn lại, tức cái phần mà lớp thơ đàn anh bỏ lỡ, khi cố tình đẩy thơ về với đám đông, với cách mạng. Bởi vì, nên nhớ một điều, và điều này thật quan trọng: Trong bài viết của Hoàng Hưng, ông không hề nhắc đến những dòng thơ của một Chế Lan Viên, khi đã về với cách mạng, hoặc một dòng thơ của chính ông, cho dù tự hào "Hèn" [tôi thích từ "Mèng"] hơn nhiều, như... Và khi ông trích dẫn câu thơ "Nhưng tôi không thấu hiểu/Cái gì mạnh, cái gì đáng sợ treo ngược con người..." ông đã hiểu, như chính tác giả những câu thơ đã hiểu: Hơn cả một chế độ, cho dù toàn trị, là một cõi người không có thơ: Cái thời đại khốn kiếp!
Cũng theo một cung cách như vậy, Kundera đọc Kafka, và tìm ra bao nhiêu chi tiết thơ, trong một cõi không thơ...

Nhìn vào cõi "Âu Cơ một mình" của họ, liệu chúng ta có thể cảm nhận, điều này: Thay vì một chủ nghĩa anh hùng đầy thi vị chết người "đường ra trận mùa này đẹp lắm", là một chủ nghĩa anh hùng của điêu đứng và tiều tụy ("un héroisme de la détresse et de la souffrance", chữ của Walter Benjamin, khi viết về nhà thơ Baudelaire), và từ đó, là tuyên ngôn về một "thơ của tôi không dành cho bạn": bởi vì thơ của tôi chỉ là tiếng kinh cầu của cơ thể, của thân xác, của trái tim của tôi, theo nhịp điệu của bản năng thuần khiết....?
Có thể có người "ôi dào", vẫn chỉ là ca tụng thân xác! Nhưng, thay vì "dolce vita", "buồn ơi chào mi" của một Âu Châu hậu chiến, ở đây là một chán ngán, và khổ đau, và người đọc chắc có thể đã mường tượng ra, sợi dây dẫn từ những dòng thơ mở đầu thơ trẻ, từ con bọ, con gián rờ mò tôi... tới bữa tiệc nhân sinh: về ăn giỗ mình.
Bài viết của Hoàng Hưng, theo tôi, "hỏng" ở cái tựa đề, và ở câu kết luận. Phiên gác: Gác cái gì? Tại sao gác? Nếu thơ vẫn cần phải có người gác, thì thà đừng sống sót qua thiên niên kỷ: Hãy chết đi, mục nát ra, và trở thành phân bón cho tân thiên niên kỷ, như một nhà tranh đấu cho nhân quyền Trung Quốc, Ngụy Kinh Sinh, đã từng cầu mong cho thế hệ của mình.
Thơ trẻ chiều nay chưa tới, nhưng ngày mai sẽ tới (PHT). Tôi sợ rằng, ngày mai cũng vẫn còn anh lính gác ở trước bữa tiệc nhân gian, bữa tiệc thơ,
hay bữa giỗ của mình...

2. Tản mạn về Thơ, nhân một chuyến đi

Car le fascisme, ce n'est pas d'empêcher de dire, c'est d'obliger à dire.
(Bởi vì phát xít không cấm nói, mà bắt phải nói.)
Roland Barthes

Cho phép tôi mở đầu bài viết này bằng một kỷ niệm khá thú vị, liên quan tới tập thơ của một nhà thơ ở trong nước.
Trong chuyến trở về Hà Nội mới đây, trong khi lang thang bên những tiệm sách tại một con phố có nhiều tiệm sách, cũng kế bên Bờ Hồ, chợt nhớ lời một người bạn hỏi thăm về chuyến đi lần trước (về có kiếm được tập thơ của Vi Thùy Linh hay không), tôi hỏi người bán sách, một cô gái. Cô trả lời, không biết, không nghe tên, và nói thêm, ở đây không bán sách những tác giả không nổi tiếng.
Mặc dù còn có những lý do khác nữa, hẳn là thế, nhưng tôi tự hỏi chính mình, liệu chuyến đi, chỉ là để tìm một cuốn sách?...

Chuyến trước, là bản văn Vô Kỵ giữa chúng ta, nằm kế bên Bờ Hồ, trong khi tác giả của nó, Đỗ Long Vân, một người Hà Nội, sau những ngày viễn du phươngTây [Hãy cho anh một tí Paris, để anh làm thi sĩ, mô phỏng thơ Thanh Tâm Tuyền), đại học Huế, đài phát tin Phú Lâm, sau cùng - nghĩa là sau 1975 - hẻm Hồ Biểu Chánh (Phú Nhuận), rồi nằm luôn tại đó. (Tôi tự hỏi, có lần nào anh thăm lại căn nhà bên Bờ Hồ. Chắc là có, nhưng ở lại luôn, khó: như người hùng phản-anh hùng Kiều Phong, anh cũng chẳng còn biết mình là người Khiết Đan, hay là Hán...)

Thế rồi tôi được gặp tác giả. Qua điện thoại. Cô cho biết, tập thơ đã tuyệt bản, ở nhà cháu còn một hai cuốn, bị gián nhấm, cháu sẽ đem đến cho chú.

Và ngay tối đó, cô đem đến, tiếc quá, tôi không được gặp, vì lúc đó đang ngồi với một số người bạn tại nhà tác giả của một nỗi buồn...

Lẽ dĩ nhiên, không thể lấy một trường hợp cá biệt như trên, để suy ra rằng, "độc giả" ở trong nước đã "mù", không đọc ra được thơ Vi Thùy Linh, nhưng quả là đã có "hơn một độc giả", theo nghĩa, giới phê bình thưởng ngoạn, đã không chịu nổi thơ Vi Thùy Linh. Không phải một ông, mà nhiều ông khác nữa, trong đó có cả một ông bạn tuy mới quen nhưng khá thân - phải nói rất thân, tuy không cùng tuổi tác.

Tôi nhớ tới câu của Barthes, khi đọc những bài viết về thơ Vi Thuỳ Linh trên báo chí, qua một diễn đàn trên lưới, và "Thơ và Thơ Trẻ" hiện đang là chủ đề nóng (hot) tại đây; thành thử, để tránh trùng lập, tôi xin tản mạn chung quanh một chuyến đi, và về một hai tác giả mà tôi hân hạnh được gặp.

Đọc trong nước, tôi vẫn thường "băn khoăn" về một hiện tượng: họ rất tự hào về một thời văn chương lẫm liệt, về chủ nghĩa anh hùng trong thơ ca, về những đóng góp của, thí dụ như một thần đồng Trần Đăng Khoa. Sau này, tôi đọc được một hai lời giải thích (cứ tạm cho là như vậy). Một của nhà thơ Joseph Brodsky, khi nhắc tới một số thi sĩ Nga (trong Chuyện Trò Với Joseph Brodsky, tác giả Solomon Volkov, chương về nữ thi sĩ Marina Tsvetaeva). Theo ông, đây là nỗi bất hạnh mà xã hội, nhất là xã hội quyền thế [thí dụ như xã hội toàn trị] đem ra tròng vào cổ những nhà thơ, bắt phải lọc ra một đầu đàn. Áp dụng vào thực tế Việt Nam, chúng ta có thể nói: bởi vì có một chủ nghĩa thơ ca thần thánh chống Mỹ cứu nước, cho nên bắt buộc phải có nhà thơ tiên phong, nhà thơ-cung đình (tạm dịch từ poet-tsar của Brodsky) tương xứng. Và ông cho rằng, thơ ca đòi hỏi "nhiều hơn thế, không chỉ một cái đầu của một chủ soái". Trong khi lọc ra một vị chủ soái - thí dụ như Tố Hữu - xã hội tự kết án nó, tự trói nó vào hình thức này, hoặc khác, của chuyên quyền, độc đoán.

Nhìn theo quan điểm này, người ta sẽ hiểu tại sao trong nước đả phá những nhà thơ như Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư [cho phép tôi chỉ nhắc tới hai nữ thi sĩ này, do chỉ đọc và có tác phẩm của họ, như là tài liệu dẫn chứng, khi viết]. Trên tờ Tia Sáng, số tháng Năm 2002, Ánh Sáng, tác giả bài viết "Thơ: nỗi buồn ai hiểu?", đã "xác nhận" ý của Brodsky, khi cho rằng, "Thi ca cũng có bảng A, bảng B... giành nhau một quả bóng trên sân và hào hứng nhất là cái danh chức chụp giựt giữa: a) các nhà thơ, và, b) các nhà thơ trẻ... Phan Huyền Thư nóng nảy đứng ngoài, chúng tôi đã thôi lem luốc, không còn thò lò mũi, chừng nào mới được vào cúng bái?" Khi viết như vậy, liệu tác giả đã có ý nghĩ, những nhà thơ trẻ đang manh nha " nổi loạn ", mong được " tròng vào cổ " cái chức vị nhà thơ đầu đàn?

Octavio Paz, trong "Thơ ca, Xã hội, Nhà nước" cho rằng, thật "khẩn trương" (urgent), yêu cầu đánh tan mọi mập mờ đánh lận con đen, giữa cái gọi là nghệ thuật của quần chúng, của tập thể, với cái gọi là nghệ thuật "quan phương" (official art). Một bên, là nghệ thuật được gợi hứng từ niềm tin, lý tưởng của xã hội, một bên là nghệ thuật được viết dưới ánh sáng của Đảng (art subjected to the rules of a tyrannical power). Tư tưởng Ky Tô giáo đã nhập thân vào những đế quốc quyền uy, nhưng thật lầm lẫn khi coi nghệ thuật Gothic hoặc Phục Hưng là do quyền lực giáo hoàng sáng tạo ra. Quyền lực chính trị có thể sử dụng, và còn có thể thúc đẩy một dòng nghệ thuật, nhưng nó chẳng bao giờ sáng tạo ra nổi nghệ thuật. Còn điều này nữa: về lâu về dài, nó tạo ra phản ứng phụ, làm cho nghệ thuật "thất kinh" (mãn kinh đúng hơn, nhưng cái từ " thất kinh " này lại có được cái bóng chữ của nó !) bất lực, nghĩa là hết còn đẻ đái gì nữa.
Áp dụng nhận xét của Paz vào trường hợp thơ ca Việt Nam trước và sau, cứ lấy thời điểm 1975 làm một cái mốc, liệu chúng ta có được "niềm tin" sau đây: thơ trẻ trong nước là một phản ứng nhằm chống lại một thời kỳ thi ca lẫm liệt, và chống lại phản ứng phụ của nó.
Có lẽ chúng ta "bắt buộc" phải hiểu dòng thơ của Vi Thuỳ Linh theo nghĩa như vậy:

Khoả thân trong chăn,
Thèm chồng. Thèm có chồng ở bên.

Cũng như nỗi sợ của thi sĩ:

Thiếu phụ
Hai mươi tuổi.

Một độc giả vội vã sẽ cự: Thiếu nữ chứ, tại sao lại thiếu phụ?

Ba trăm năm rồi, tác phẩm Chinh Phụ Ngâm khúc của Đặng Trần Côn qua bản dịch nôm của Đoàn Thị Điểm bị cấm giảng dậy trong các nhà trường của xã hội miền bắc trong suốt thời kỳ chiến tranh cho tới sau thời đổi mới, chỉ vì nội dung phản chiến của nó. Trong thời Trịnh Nguyễn phân tranh, nho sĩ Đặng Trần Côn đã phải đào hầm, đọc sách dưới địa đạo, và viết về tâm tình của người đàn bà Việt Nam nhớ chồng đi lính. Từ Lạng Sơn cho đến Cà Mâu, hình bóng in dấu trong tâm khảm của người Việt là hòn đá vọng phu của người đàn bà chờ chồng. Ngay cả văn bản giới thiệu và chú giải về Chinh Phụ Ngâm khúc của một người có vai vế trong Đảng, và trong giới trí thức là Đặng Thai Mai cũng phải sau thời đổi mới, mới được xuất hiện.

Ở đây chúng ta nên mở một dấu ngoặc, về hiện tượng kỳ quái ở Nam Kỳ, là năm 1945, chính phủ Nam Kỳ đã chọn ngay đoạn mở đầu của tác phẩm Chinh Phụ Ngâm khúc làm quốc ca. Đây là trường hợp đặc biệt nhất thế giới về một quốc ca mà nét chính không phải là hiếu chiến mà là phản chiến. Chính giấc mơ thanh bình của người dân Nam Bộ đã bị những thế lực ngoại dân tộc chi phối, và cản trở cho đến nay:

Thuở trời đất nổi cơn gió bụi
Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên.

Bài hát Dạ Cổ Hoài Lang (Nhớ chồng khi nghe tiếng trống ban đêm) của ông Sáu Lầu ở Bạc Liêu năm 1916 đã mở đầu cho điệu vọng cổ, sau này là nền tảng âm nhạc của sân khấu cải lương, giống như giấc mơ Thiên Thai của miền bắc, qua ca khúc của Văn Cao. (Người ta đã chẳng từng coi chủ nghĩa cộng sản là mùa xuân vĩnh viễn của nhân loại, như một mùa đào chưa từng phai một lần cùa Văn Cao?) Hoài vọng kia cũng như giấc mơ nọ còn là ám ảnh của cả dân tộc suốt thế kỷ 20.

Trần Mạnh Hảo, qua một bài viết đăng lại trên diễn đàn Talawas, có lẽ đã chỉ bám chặt vào "nghĩa đen" của những từ như "thèm chồng", khi lên tiếng đả kích thơ trẻ. Ông tiện tay phạng luôn cả những người lên tiếng ca ngợi thơ trẻ, và lên tiếng thách thức, ca ngợi cho lắm vào, hãy thử chứng minh, hay ở chỗ nào? Bài viết này, một phần, là toan tính tìm ra cái hay của thơ trẻ ở trong nước, qua hai "đại diện" của họ.

Trong bài viết "Hình Tượng" (Figures, trong Figures I, tủ sách Points, bộ môn Tiểu luận, nhà xb Seuil, 1966), Gérard Genette [tôi tin rằng ông đã từng đọc hơn một bài viết theo kiểu TMH, nên đành bỏ công] giải thích, thế nào là một hình tượng, như nó được sử dụng trong thơ văn.
Trích dẫn câu của Racine, "Tôi không suy nghĩ hay hơn Pradon và Coras, tôi viết hay hơn họ", tác giả lập luận: có một "tư tưởng" - hiểu như một nghĩa, vốn được coi như là "của chung", giữa những nhà thơ hay và dở; và có thể được diễn tả theo kiểu "thường thường bậc trung" (nguyên văn: được diễn tả bằng một câu nhỏ, khô, và trần trụi). Và có một "cách" để diễn tả nó.
Từ đó suy ra: giữa chữ (la lettre) và nghĩa, giữa cái điều nhà thơ "viết" và "nghĩ", có một khoảng cách (un écart), một không gian, và như mọi không gian, nó sở hữu (posséder) một hình dáng (forme). Người ta gọi hình dáng này là một hình tượng (figure). Có hình tượng tới đâu, là kiếm ra được hình dáng của nó trong không gian tới đấy, chừng nào nhà thơ còn quẩn quanh trong cõi vô thường, nghĩa là còn lao đao giữa đôi bờ, giữa lằn ranh của cái tạo ra nghĩa (la ligne du signifiant), và nghĩa của nó (la ligne du signifié). Ông đưa ra thí dụ:

Trên đôi cánh thời gian, nỗi buồn bay cao.

Câu thơ này có nghĩa:
Khổ đau không thể kéo dài mãi mãi.
Ở một chỗ khác, người viết sẽ xin trở lại, với những "hình tượng thi ca", mà chỉ nội một từ "chồng" đã dấy lên, từ thơ Vi Thùy Linh.

Khi tắm tôi
thường ngắm mình
(như có một người, cùng tấm gương ngắm tôi)
Mảnh mai, lóng lánh ướt...
(Vi Thùy Linh- Bóng Người)

"Mình ngắm mình" là một trong những "thói xấu" thiết yếu của thơ văn, nếu coi mọi cái viết ra đều mang tính tự thuật, mặc dù "bản năng" mách bảo, càng giấu đi cái tôi chừng nào, bản văn càng mang tính khái quát, càng vươn tới cõi người rộng lớn chừng đó. Nhà văn gốc Do Thái Isaac Bashevis Singer nhớ lại một kỷ niệm khi còn nhỏ ở Warsaw, lần đầu đọc bản dịch cuốn Tội Ác và Trừng Phạt của [nhà văn Nga] Dostoyevsky, đã đi tới kết luận, Dostoyevsky: một nhà văn Do Thái, là vậy. Dos. đã vượt mức "khái quát" (tính nhân loại đời đời, theo một vài ông nhà văn, nhà phê bình) đến nỗi, bất cứ độc giả nào cũng nghĩ, tay này đúng là người "nước mình"! Hãy biết mình, phương ngôn đã dạy. Càng ngắm mình cỡ nào, càng thấy người (ta, người khác) cỡ đó.

[Lại có ông cứ nhìn mình tới đâu là lòi ra cái thân phận nhược tiểu, vừa đẻ ra là đã đau nỗi đau da vàng rồi, khi ra được nước ngoài mới thấy rằng, đây mới thực sự quê hương của mình, thì sao?
Xin hẹn, sẽ bàn tiếp "vấn đề lớn" này ở một chỗ khác].

Trong tiểu luận "Chín Mươi Năm Sau" (in trong "On Grief and Reason"), khi viết về bài thơ "Orpheus. Eurydice. Hermes" của [nhà thơ Đức] Rilke, Brodsky cho rằng, mọi thực tại đều mong có được cái thân phận, là một bài thơ, ấy chỉ vì lý do tiết kiệm. Tiết kiệm là "lý do hiện hữu" tối hậu của nghệ thuật, và lịch sử nghệ thuật chỉ là lịch sử những phương cách dồn nén, sao cho ở bầu thì tròn ở ống thì dài. Thơ ca, là ngôn ngữ, nghĩa là thực tại, ở dạng nén cao cấp của nó. Nói ngắn gọn, một bài thơ "cho rất nhiều mà chẳng nhận bao nhiêu" [bài thơ không phản ảnh, mà là sản sinh]. ⁽⁴⁾

-Này gương ơi, ta muốn biết trí tuệ của ta?
-Thưa cô, cô thông minh hơn nhiều so với tuổi.

-Gương ơi, bây giờ trông ta ra sao?
-Cô già hơn nhiều so với tuổi.
(Vi Thùy Linh)

Tôi dài dòng tản mạn, cốt để lọc ra mấy ý này:
-Tính "tiết kiệm" trong thơ của VTL, rõ rệt nhất là ở cái tên: Khát, Linh. Khát là nguyên nhân. Nguyên nhân này khởi đi từ thân xác, từ những nhu cầu cụ thể hàng bao nhiêu năm bị hi sinh cho những chiêu bài trừu tượng và phủ nhận con người tuy mang danh nghĩa là vật chất. Linh là hậu quả, của cái việc nhìn ngắm mình bằng cái gương khuếch đại. Khát không phải chỉ là cái khát của một cá nhân, mà là của cả thế hệ hai mươi tuổi, trưởng thành sau cái kết thúc của chiến tranh Việt Nam. Linh không phải chỉ là một cô gái, một sinh viên, mà là tiếng nói của giới nữ, của một người dân tộc Tày thiểu số khuếch đại thành tiếng nói của cả 56 dân tộc, hợp thành nhân dân Việt Nam.
[Với một độc giả miền nam, thì đây là lịch sử thi ca Việt Nam đang nhìn chính nó, nếu chúng ta liên tưởng tới hai tập thơ "Tôi Không Còn Cô Độc" ("Tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ: Thanh Tâm Tuyền"), và "Liên. Đêm. Mặt Trời Tìm Thấy" ; ngắn gọn hơn, đây là con đường thi ca đi từ Liên tới Linh, từ người nữ như một đối tượng đến người nữ như một chủ thể].
-Tính "huyền thoại": Những "ẩn dụ" như " tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ", "tôi nhìn tôi cho đỡ thèm đỡ khát..." liệu có thể coi như chấm dứt huyền thoại "thơ viết dưới ánh sáng của Đảng"?

----------------
Chú thích:
(1) "La poésie vit dans les couches les plus profondes de l'être, alors que les idéologies et tout ce que nous appelons idées et opinions forment les strates les plus superficielles de la conscience." Octavio Paz, L'Arc et la lyre, Gallimard, p. 47. Henri Meschonnic trích dẫn, trong Nói Về Thơ I (Pour la Poétique I, nhà xb Gallimard).
(2) Mô phỏng nhà thơ Rilke, qua bản tiếng Pháp:
Le monde est grand mais en nous il est profond comme la mer.
(3) Mô phỏng nhà thơ Victor-Émile Michelet:
"Hélas! Il faut avancer en âge pour conquérir la jeunesse... pour vivre selon son initial élan"
[Trích "Thơ trong cõi trời" (La poétique de l'espace), của Gaston Bachelard]
(4) Nguyên văn đoạn trích dẫn Brodsky:
The poem has the quality of an uneasy dream, in which you gain something extremely valuable, only to lose it the very next moment. Within the limitation of one's sleeping time, and perhaps precisely because of that, such dreams are excruciatingly convincing in their details; a poem is also limited, by definition. Both imply compression, except that a poem, being a conscious act, is not a paraphrase or a metaphor for reality but a reality itself.
For all the recent popularity of the subconscious, our dependence on the conscious is still greater. If responsibilities begin in dreams, as Delmore Schwartz once put it, poems are where they ultimately articulated and fulfilled. For while it's silly to suggest a hierarchy among various realities, it can be argued that all reality aspires to the condition of a poem: if only for reasons of economy.
This economy is art's ultimate "raison d'être", and all its history is the history of its means of compression and condensation. In poetry, it is language, itself a highly condensed version of reality. In short, a poem generates rather than reflects. So if a poem addresses a mythological subject, this amounts to a reality scrutinizing its own history, or, if you will, to an effect putting a magnifying glass to its cause and getting blinded by it.
"Orpheus. Eurydice. Hermes" is exactly that, as much as it is the author's self-portrait with that glass in hand, and one learns from this poem a lot more about him than any life of him will offer. What he is looking at is what made him, but he who does the looking is far more palpable, for you can look at something only from outside. That´s the difference between a dream and a poem for you. Say, the reality was language's, the economy was his.

[Bài thơ đâu khác chi một giấc mơ khắc khoải, trong đó bạn có được một cái chi cực kỳ quí giá: chỉ để mất tức thì. Trong giấc hoàng lương ngắn ngủi, hoặc có lẽ chính vì ngắn ngủi, cho nên những giấc mơ như thế có tính thuyết phục đến từng chi tiết. Một bài thơ, như định nghĩa, cũng giới hạn như vậy. Cả hai đều là dồn nén, chỉ khác, bài thơ, vốn là một hành vi ý thức, không phải sự phô diễn rông dài hoặc ẩn dụ về thực tại, nhưng nó chính là thực tại.
Cho dù tất cả sự phổ quát gần đây của tiềm thức, sự tuỳ thuộc của chúng ta vào ý thức vẫn lớn hơn. Nếu trách nhiệm bắt đầu (ngay từ) trong giấc mơ, như thi sĩ Delmore Schwartz đã có lần diễn tả, rốt ráo ra, những giấc mơ được thể hiện và hoàn tất ở trong những bài thơ. Bởi thật là ngốc nghếch nếu gợi ý rằng có một đẳng cấp giữa những thực tại phức biệt, người ta có thể lập luận rằng toàn thực tại hướng vọng tới điều kiện của một bài thơ: nếu chỉ vì lý do tiết kiệm.
Sự tiết kiệm này là "lý do hiện hữu" tối hậu của nghệ thuật, và toàn thể lịch sử nghệ thuật là lịch sử của những phương tiện dồn nén và súc tích. Trong thơ, đó là ngôn ngữ, tự thân nó, là một bản sao của thực tại được cô đọng cao độ. Nói tóm lại, bài thơ sản sinh hơn là phản ánh. Vậy nếu một bài thơ đề cập tới một chủ đề huyền thoại, điều này có nghĩa là một thực tại quan sát chính lịch sử của nó - hoặc nếu bạn muốn - điều này có nghĩa là, một hậu quả đặt tấm gương khuếch đại cạnh nguyên nhân và bị chói loà bởi nó.
Bài thơ "Orpheus. Eurydice. Hermes" đúng là như thế, bởi nó chính là chân dung tự hoạ của tác giả với cái kính khuếch đại cầm trên tay, và người ta, qua bài thơ này, biết được nhiều về tác giả hơn là bất kỳ cuốn tiểu sử nào về ông có thể cung ứng. Cái tác giả ngắm nhìn chính là cái tạo nên ông, nhưng kẻ ngắm nhìn rõ ràng hơn, bởi vì bạn chỉ có thể ngắm nhìn một cái gì từ bên ngoài. Đó là sự khác biệt giữa một giấc mơ và một bài thơ đối với bạn. Có thể nói, thực tại là của ngôn ngữ, tiết kiệm là của nhà thơ.]

*Toàn văn bài viết của Nguyễn Quốc Trụ đăng trong Tin Văn http://web.archive.org/web/20031225162031/http://www.saomai.org/~tinvan/unicode/jndex.html.

Note: Bài viết trên, trên Talawas, [cái tít Những chi tiết thơ trong một cõi không thơ là của bà chủ quán], nguyên gốc VHNT, đọc lại thấy bồi hồi quá đỗi.
Và nhớ.
Cả hai.
VHNT và:
Anh,
Trước hết em phải thành thật xin lỗi anh vì thời gian qua nhận rất nhiều mail của anh mà bất lịch sự không hồi âm nổi một dòng. Em đi làm phim xa nhà hàng tháng trời, nên không tiện liên lạc...
Anh có khỏe không. Có gì vui không? Anh vẫn thích nghe Kenny G. và Yanni?
Em gửi anh ba bài thơ mới nhất nhé, anh đọc và chia sẻ với em.
Thỉnh thoảng, em vẫn nghĩ tới anh, và nhớ là anh rất hóm và gần gũi.

On God

Chỉ người kiêu ngạo mới ráng khiêm cung; chỉ người ngạo mạn mới tìm cách vứt bỏ tánh kiêu căng bằng tập luyện tánh khiêm cung. Tập luyện tánh khiêm cung còn là hành vi tự mãn. Lắng nghe và do đó biết, phải là phẩm chất tự nhiên của tánh khiêm cung; và một tâm trí hiểu bản chất của tánh khiêm cung thì không bao giờ theo sau, không bao giờ phục tùng ( To listen and therefore to learn, there must be a spontaneous quality of humility; and a mind that has understood the nature of humility never follow, never obeys). Làm thế nào cho điều hoàn toàn phủ định, trống không, phục tùng hoặc theo sau bất cứ người nào chứ?
*
Note: Thăm hỏi
Wednesday, September 23, 2009 10:23 PM
Trụ,
Khoẻ không mày? Bữa trước, trong một bữa cơm thân mật do một người bạn mời, tao có gặp và nói chuyện với xừ T., chủ tiệm sách VK (đã đóng cửa mấy tháng nay). Chúng tao có nói chuyện về mày và website của mày, xem ra xừ ấy có vẻ thường đọc mày.
Hình như tao cũng đã nói với mày computer của tao đã bị virus mấy tháng trước làm mất tất cả những bài dịch cuốn On God, [Về Thượng Đế] của Krishnamurti. Tao lai rai dịch lại nhưng do lười nên không sốt sắng như trước. Tao dịch chủ yếu để thấy cái hiểu của mình và chỉ gởi mấy bạn bè thân đọc chơi. Hôm nay tao gởi mày 2 bài, mày đọc xem sao nhé.
NKL

Leszek Kolakowski (1927-2009)
The Wisdom of Leszek Kolakowski
Tony Judt

Con Quỉ trong Lịch Sử

Note: Ba Lan phải cỡ này. Hay cỡ Milosz, nhà thơ Nobel.
Ông Kap làm sao so được!
Đó là sự thực, nhưng có vẻ như trong nước, và, ngoài nước chẳng hề biết đến những tay như thế này.

Thú thực, ông Kô Ka Kô La này, Gấu cũng chưa từng đọc. Nhưng, chiều xuống phố, vớ tờ NYRB mới ra lò, đọc đoạn sau đây, thấy bảnh quá, bèn bệ về.
Tờ này Gấu vẫn mua dài hạn, nhưng mới cắt, sợ bất thình lình đi, uổng!
*
Gấu này đã lèm bèm nhiều lần, về cái lần còn ở trại tị nạn Thái Lan, tình cờ vớ được một bài viết trên tờ Thế Kỷ 21, của một tay nào dịch nhà văn Nga, Tolstaya. Bà này phán, nhớ đại khái, chủ nghĩa CS không phải từ trên trời rớt trúng đầu dân Nga, mà trồi lên từ những tầng sâu hoang vắng của lịch sử Nga... Thế là Gấu ngộ ra liền, chính Cái Ác Bắc Kít mới là nguồn cơn của đại họa Mít.
Nhưng ông Kô Ka Kô La này phán khác. Ông chỉ đích danh Marx, do ngu si dốt nát mà gây đại họa.
*
Tôi nghe Kolakowski nói chuyện chỉ có một lần. Đó là ở Harvard, vào năm 1987, ông là khách mời của Judith Shklar [đã mất], trong một hội thảo về tư tưởng chính trị, một trong những tiết giảng cho sinh viên của bà. Tác phẩm Những dòng hiện tại của chủ nghĩa Marx của Kolakowski mới được xb, bằng tiếng Anh, và Kolakowski đang ở đỉnh cao của sự nổi tiếng. Bởi vậy, có rất nhiều sinh viên muốn nghe ông nói, và buổi nói chuyện được dời tới một giảng đường rộng rãi dành cho công chúng, và những khách mời được phép tham dự. Tôi lúc đó tình cờ cũng có mặt ở Cambridge, và bèn tới cùng một số bạn bè.
Đề tài của Kolakowski có cái tít thật dẫn dụ, “Quỉ trong Lịch sử”. Trong một lúc, thính giả chăm chú theo dõi, và giảng đường thật im lặng. Những bản viết của Kolakowski được rất nhiều người biết tới, vì có tính khôi hài, lý luận chặt chẽ. Nhưng dù vậy, có vẻ như thính giả không nắm được ẩn dụ của bài nói chuyện của ông. Cho tới khi, ông bạn ngồi kế tôi, Timothy Garton Ash, nghiêng qua thì thầm: “Tớ nắm được rồi”. “Ông ta đang nói về Quỉ Sứ”.
Quả đúng như vậy.
Chính là cái nét nổi bật, mang tính xác định của đường bay trí thức của Leszek Kolakowski mà ông đã rất ư là cẩn trọng khi nắn gân Con Quỉ.
Trong số những tiền đề dởm của Marx, thì có cái này, theo ông:
Những nhược điểm, những nỗi khốn khó của con người thì cắm rễ ở trong những hoàn cảnh xã hội.
Marx không nhận ra một số nguồn gốc của xung đột và gây hấn có thể đã được cắm rễ ở ngay trong bản chất của muôn vật.
Hay, như ông diễn tả, trong bài nói chuyện tại Harvard: “Con Quỉ, Cái Ác… thì không phải ngẫu nhiên, tình cờ… nhưng nó lì lợm, cố đấm ăn xôi, vô phương cứu chuộc, và đây là một sự kiện.”
Bởi vì Leszek Kolakowski, sống suốt cuộc xâm lăng Ba Lan của Nazi, sau đó là cuộc ăn cướp của Liên Xô, cho nên ông rất rành câu vọng cổ: “Con Quỉ, Cái Ác là một phần kinh nghiệm của chúng ta. Thế hệ chúng ta quá rành nó, thành thử đừng có coi thường thông điệp mà nó mang đến”
*
Vô phương cứu chuộc: Cái Ác Bắc Kít!

Tuyệt Cú

Đào Hiếu và sự đơn độc 'đáng sợ'
Cái câu mà Người Kinh Tế vinh danh Solz, mấy tay trong nước nên đọc.
Vào thời kỳ Xô viết, nói sự thực đòi hỏi can đảm lớn, và đem đến những hậu quả đáng sợ. Chính vì lý do đó, ly khai chống đối chẳng có bao, và thuộc đám trí thức hạng nặng, như Shakarov, người làm ra bom nguyên tử cho Liên Xô. Ngày nay, sợ hãi không hẳn đã là cái rọ bịt miệng trí thức. Nói sự thực tuy vẫn nguy hiểm, như vụ làm thịt nữ ký giả Anna Politkovskaya vào năm 2006, cho thấy. Nhưng ẩn núp ở đằng sau sự im lặng của nhiều người thì không phải là sự sợ hãi mà là ‘appetite’: Một ‘appetite’ [sự ngon miệng] phủ lên bổng lộc, và địa vị mà hầu hết đám trí thức ‘enjoy’, [thưởng thức], như là tà lọt trung thành của hệ thống Xô Viết.
Cái ‘appetite’đã biến đồng chí của Đào Hiếu thành ruồi.
Tưởng niệm Solz
*
A child, after all, knows most of the game – it's only an attitude to it that he lacks. He is quite aware of cowardice, shame, deception, disappointment
Greene: The lost childhood [Tuổi thơ mất mát]
Nói cho cùng, một đứa trẻ biết hầu hết các trò chơi - Chú bé chỉ thiếu một thái độ về nó. Chú cảm nhận được hết, thế nào là hèn nhát, là nhục nhã, là dối trá, luờng gạt, là chán ngán, là thất vọng [và đơn độc "đáng sợ"].
Ui chao, câu này mà gửi được về trong nước tặng đồng chí nhà văn VC Đào Hiếu, thì tuyệt cú mèo!
Chú biết hết mọi trò chơi, nhất là trò chơi giết người. NQT
Đào Hiếu – Cách mạng không phải của riêng ai.
Thứ đó, không phải của Gấu, sorry! NQT
*
....Và Ngọc:
“Mày ơi!
Mày còn thì giờ để ý đến tao ư? Tao tưởng mày nghĩ đến thân phận mày cũng đã đủ lắm rồi. Thằng Bảo cho tao lãng mạn và chắc rằng chúng mày cũng đồng ý với nhau.
Nhưng hỡi ôi! Lãng mạn phải là chúng mày mới đúng. Đau khổ cho nhiều vào, đọc sách cho nhiều vào, xót thương mình chưa đủ rồi xót thương người… để mơ mộng: cách mạng. Ôi chao cách mạng! Cách mạng để làm gì? Những con ngựa bị hành hạ đau quá thì lồng lên hất thằng dô kề ngã mà chạy. Chạy đi đâu? Thằng dô kề nó sẽ túm được, nó đánh đập tàn nhẫn hơn và lại xỏ cương trèo lên.
“Thế nào tao cũng bỏ đất này đi, tao can đảm thú thực như thế, chết ở chỗ khác yên thân hơn. Còn hơn chúng mày lòng tin đã mất mà không dám thú thực, mà vẫn còn cố gắng giả tin.
“Bằng chứng là mày có tự do đâu, thằng Bảo vợ con và cái be nước mắm, mày bỏ trường này rồi cũng đến trường khác. A-men, mày đang tìm về với Chúa đấy.
Cầu Chúa che chở cho cái thằng sâu kiến lúc nào cũng tưởng mình lớn ngang Đức Chúa. Làm dấu Thánh Giá và quì xuống.”
Ngọc
Thanh Tâm Tuyền: Bếp Lửa
*
Vào cái thời mông muội xa xưa, hai miền còn chưa thống nhất.
Khi tuổi thơ [của DH hơi bị] lạc đường
Những nỗi buồn lớn lao của dân Mít được sinh ra
Và những vị anh hùng cách mạng,
những VC nằm vùng,
những dũng sĩ diệt Mỹ Ngụy, như DH
được làm ra.
Ở tuổi thơ đã mất của Du Già
Nước Mít đã bị phản bội (1)
(1) Mô phỏng bài thơ sau đây:
One had lived for fourteen years in a wild jungle country without a map, but now the paths had been traced and naturally one had to follow them. But I think it was Miss Bowen's apparent zest that made me want to write. One could not read her without believing that to write was to live and to enjoy, and before one had discovered one's mistake it was too late - the first book one does enjoy. Anyway she had given me my pattern - religion might later explain it to me in other terms, but the pattern was already there - perfect evil walking the world where perfect good can never walk again, and only the pendulum ensures that after all in the end justice is done. Man is never satisfied, and often I have wished that my hand had not moved further than King Solomon's Mines, and that the future I had taken down from the nursery shelf had been a district office in Sierra Leone and twelve tours of malarial duty and a finishing dose of black-water fever when the danger of retirement approached. What is the good of wishing? The books are always there, the moment of crisis waits, and now our children in their turn are taking down the future and opening the pages. In his poem 'Germinal' A.E. wrote:
In ancient shadows and twilights
Where childhood had strayed,
The world's great sorrows were born
And its heroes were made.
In the lost boyhood of Judas
Christ was betrayed.
Greene: The Lost Childhood

Nguyễn Huy Thiệp vs Kurtz

Don Quixote
Hiệp Sĩ Mặt Buồn vs Hiệp Sĩ Sư Tử
DQ

A Burnt-out Case

Tuy nhiên khi tôi đọc A Burnt-out Case , 1960, sau khi đọc The Heart of the Matter, 1948, thì tôi nhận ra cuốn trước, The Heart of the Matter, Trái tim của Vấn đề, thú hơn. Câu chuyện sa ngã của Scobie xem ra có nhiều lớp lang, gay cấn. Ở mức độ tiểu thuyết là phải làm hài lòng người đọc, tôi cảm thấy A Burnt-out Case thiếu một cái gì đó. Sau này, tôi nhận ra, đây đúng là vấn đề của nó: Cuốn tiểu thuyết được viết ra, để diễn tả một cái gì thiếu vắng; để làm cho bạn cảm thấy một điều gì đó, đúng điều bạn mong mỏi, thì thiếu, vắng!

Bài giới thiệu của James Wood cũng thú lắm. Tay này nhắc một câu của Kierkegaard: Lũ man rợ, vô thần phạm tội, tất nhiên, nhưng khác dân Ky tô: phạm tội "trước Chúa". Và chỉ dân Ky tô thì mới phải còng lưng gánh gánh nặng tội lỗi, thứ tội lỗi không làm sao trốn thoát: Tội nguyên thuỷ, tội tổ tông. Tội của Adam.
Từ đó, chỉ có những người thực sự có niềm tin Ky tô thì mới tới được "điểm lạnh của tri thức về cái sự thất bại tuyệt đối", "the freezing point of knowing absolute failure".
Sai.
Bởi vì không phải dân Ky tô, Gấu cũng đã từng kinh nghiệm "thất bại tuyệt đối", khi BHD cứ thế mà đi, chẳng thèm quay nhìn lại, như những ngày nào nơi cổng trường Gia Long:
“Khi em đi vô cổng trường, rồi anh đừng có đứng lại lâu vì em sẽ biết anh đang nhìn em, em phải quay lại mỉm cười nhìn anh, lũ bạn vô lớp lại có chuyện để nói..."

Trường Sa hành

Ngày mai đi nhận xác chồng

"Can anyone who has heard this music, I mean really heard it, still be a bad person?"

Ta Vỡ
Thơ Đài Sử

Kỷ niệm, kỷ niệm

Những con phố sau của Hà Nội

Nhà trại thui thủi, chẳng cần Gấu
Và con chó già của Gấu thì lùi lũi chuồn ra khỏi cửa
Chúa biểu Gấu, thôi, hãy về chết ở trong những con phố sau.
Và Gấu tôi không có thể về nhà được nữa.

Gấu thì yêu đến khốn khổ khốn nạn cái thành phố quá chớn này.
Nó thì mới dơ dáy, bệ rạc làm sao.
Và làm Gấu nhớ đến những câu chuyện cổ tích ru giấc ngủ ngày nào
Và những âm thanh của con phố làm tim Gấu đau nhói.

Quá nửa đêm, Gấu đi ra ngoài kiếm một cái gì đó cho đỡ khổ
Và cái mà Gấu kiếm đó, là danh vọng.
Thế là Gấu đi đến một quán rượu ở những con phố sau.
Nơi ai cũng biết tên Gấu.

Ồn, dơ, say, và, xỉn.
Nhưng chẳng ai độc ẩm ở đó.
Ở những con phố sau của Hà Nội.
Mấy tay bồi riệu mua cuốc lủi cho Gấu,
Mấy chị em ta khóc ròng khi nghe đọc thơ của Gấu

Tim Gấu đập, mỗi lúc một nhanh thêm
Và Gấu nói với tên say gần bên cửa –
“Ta thì cũng như mi thôi, đời ta là một thảm họa
Và ta không thể trở về nhà được nữa.”

Nhà trại thui thủi, chẳng cần Gấu, cũng thui thủi
Và con chó già của Gấu thì lùi lũi chuồn ra khỏi cửa
Chúa biểu Gấu, thôi, hãy về chết ở trong những con phố sau.
Và Gấu không có thể về nhà được nữa.

THE BACK STREETS OF MOSCOW

On God
Chỉ người kiêu ngạo mới ráng khiêm cung; chỉ người ngạo mạn mới tìm cách vứt bỏ tánh kiêu căng bằng tập luyện tánh khiêm cung. Tập luyện tánh khiêm cung còn là hành vi tự mãn. Lắng nghe và do đó biết, phải là phẩm chất tự nhiên của tánh khiêm cung; và một tâm trí hiểu bản chất của tánh khiêm cung thì không bao giờ theo sau, không bao giờ phục tùng ( To listen and therefore to learn, there must be a spontaneous quality of humility; and a mind that has understood the nature of humility never follow, never obeys). Làm thế nào cho điều hoàn toàn phủ định, trống không, phục tùng hoặc theo sau bất cứ người nào chứ?
*
Note: Thăm hỏi
Wednesday, September 23, 2009 10:23 PM
Trụ,
Khoẻ không mày? Bữa trước, trong một bữa cơm thân mật do một người bạn mời, tao có gặp và nói chuyện với xừ T., chủ tiệm sách VK (đã đóng cửa mấy tháng nay). Chúng tao có nói chuyện về mày và website của mày, xem ra xừ ấy có vẻ thường đọc mày.
Hình như tao cũng đã nói với mày computer của tao đã bị virus mấy tháng trước làm mất tất cả những bài dịch cuốn On God, [Về Thượng Đế] của Krishnamurti. Tao lai rai dịch lại nhưng do lười nên không sốt sắng như trước. Tao dịch chủ yếu để thấy cái hiểu của mình và chỉ gởi mấy bạn bè thân đọc chơi. Hôm nay tao gởi mày 2 bài, mày đọc xem sao nhé.
NKL