LA POSTÉRITÉ
GEORG LUKACS :

Spécialiste de littérature, Lukâcs s'intéresse au phénomène de “réification” mis en évidence par Marx.
Issu probablement de la petite bourgeoisie juive hongroise, Georg Lukâcs (1885-1971) sera l'assistant à l'université de Heidelberg du sociologue allemand Max Weber (1864-1920) et étudiera aussi avec Georg Simmel (1858-1918). Il se fait connaître en 1916 par sa Théorie sur le roman, avant de se convertir au marxisme* et de participer en 1919 au soulèvement communiste hongrois mené par Béla Kun, dont il sera le commisssaire à l'Instruction.
Après l'échec du mouvement, il se réfugie en Autriche, puis en Allemagne, avant de rejoindre Moscou en 1933. En Allemagne, il fréquente l'intelligentsia, et c'est lui que Thomas Mann peindra en 1924 à travers le personnage de Naphta dans La Montagne magique. Un an auparaavant, il avait publié un livre considéré comme l'un des plus grands textes de philosophie du xxe siècle: Histoire et conscience de classe. Il y approfondit le thème de la réification chez Marx, c'est-à-dire la tendance du capitalisme* à transformer l'homme en chose (du latin, res, chose).
Ce processus recouvre selon lui tous les aspects de l'aliénation de l'hommme dans l'économie capitaliste et il montre qu'étroitement liée à la rationalisation formelle du droit, de l'État et des administrations, la réification tend à tout corrompre, même les syndicats et les partis politiques ouvriers. Seule la conscience de classe du prolétariat peut, d'après lui, rétablir sa subjectivité et garanntir son autonomie.
Cette thèse fut unanimement condamnée par les sociaux-démocratiques et les bolcheviques, et l'ouvrage fut mis à l'index. Lukâcs réagit en reniant ce livre dont tous les exemplaires seront bientôt détruits. Il échappera au stalinisme et, rentré à Budapest en 1944, il entamera une carrière de professeur d'histoire de l'art et d'esthétique, devenant un expert éminent tant de Goethe et d'Hegel que de Balzac et de Thomas Mann. En 1954, il publie La Destruction de la raison où il expose, sur un ton dogmatique, la décadence mentale de la civilisation du grand capital et de l'impérialisme à partir du XIXe siècle. Paradoxe: lui qui se bat comme un beau diable pour réintégrer le parti communiste hongrois, dont il a été exclu après sa participation aux événements de 1956 - il a été ministre de la Culture du premier gouvernement Nagy - est considéré à l'Ouest comme un marxiste dissident.
Ses livres, traduits en France dès 1947, rencontrent un grand succès, particulièrement dans les années 1960 auprès de penseurs contestataires comme le situationniste Guy Debord (1931-1994) Le sociologue marxiste d'origine hongroise Joseph Gabel (1912-2004) établira entre autres, dans La Fausse Conscience (Éditions de Minuit, 1962), un lien entre sa théorie de la réification et la schizophrénie analysée du point de vue psychopathologique. P. T.
[Báo Le Point, số đặc biệt về Marx]
*
Cái sự gen đột biến, biến thành ruồi, tay tổ sư Mác Xít Lukasc đã tiên đoán ra được, và gọi là "vật hóa", la réification, nhưng ông đổ tội cho tư bản chủ nghĩa, có khuynh hướng biến con người thành đồ vật, và chỉ có ý thức giai cấp vô sản mới đảm bảo cho con người thoát khỏi sự trù ẻo này.
Bài giới thiệu Lukacs, cũng thường thôi, phần lớn đều là những chuyện được nhiều người biết, tuy nhiên, sự kiện, nhà xã hội học Joseph Gabel, trong tác phẩm Ngụy Ý Thức, tìm ra mắc mớ giữa lý thuyết “ruồi hóa” của Lukacs, và chứng bịnh thần kinh phân liệt, thì quả là quá thú vị!
*
Gấu đọc Lukacs từ cái hồi mới lớn, chữ Tây ăn đong, vậy mà nhờ làm cho Mẽo, sắm đủ thứ sách thời thượng, nào là Mác, nào là hiện sinh, nào là tiểu thuyết mới, chỉ để trả thù cái hồi nghèo quá, không có tiền mua sách toán, mà đành phải bỏ ngang chứng chỉ Toán Đại Cương, bởi vì ngoài tập cours in ronéo của thầy Monavon ra, đâu có biết hình dáng một cái bài tập, một cái bài toán chứng chỉ Toán Đại Cương nó ra làm sao!
Cái cours của thầy, hồi đó, là cũng do sinh viên góp tiền in, nhưng ngoài ra, sinh viên chẳng hề phải đóng một thứ tiền gì nữa, chế độ học vấn của Ngụy xem ra bảnh hơn của nhà nước VC quá nhiều.
Gấu đọc Histoire et conscience de classe, Lịch sử và Ý thức giai cấp, "tân thánh kinh" của chủ nghĩa CS, là cũng vào những ngày đó. Rồi đọc cours của Saussure, cũng thời đó! Ngồi Quán Chùa, khoe với ông anh, ông nói, mày cho tao mượn đọc thử coi!
Mới đó, mà ông anh cũng đã đi xa được mấy niên rồi.
BHD thì lại càng biền biệt.
Lạ một điều, có vẻ như BHD rất được độc giả Tin Văn quí mến. Đó là phần thưởng tuyệt vời Gấu cũng không ngờ, và cũng đành "khiêm tốn" đón nhận, và thật lòng cảm ơn quí vị xa gần!
Tks all of U.
BHD & Gấu
Ảnh hưởng sâu đậm của Lukacs ở Gấu là cuốn Lý thuyết tiểu thuyết. Còn ảnh hưởng Mác xít, là từ Henri Lefèbvre với cuốn Duy vật biện chứng và Duy vật lịch sử, và Trần Văn Toàn, với cuốn Tìm hiểu triết học Marx, mới được tái bản tại Việt Nam, [chưa, xin lỗi. NQT]
Lý Đợi phỏng vấn Trần Văn Toàn
Nhưng, tuyệt vời nhất, là thời gian đọc Henri Lefèbvre, tại nhà thương Grall, giữa cái chết, cái sống, và cái sự chờ đợi BHD ghé thăm.
Đó là sau khi ăn mìn VC tại nhà hàng nổi Mỹ Cảnh.
Tuyệt!
*

Hãy để chủ nghĩa duy vật lịch sử hiện ra trước mắt anh, như một cột lửa trong đêm trường tư bản....
George Steiner: Tuyệt Bi (Absolute Tragedy)
Tôi đọc Nguyễn Đình Thi cùng với Henri Lefèbvre tại nhà thương hải quân Pháp tại Sài Gòn (nhà thương Grall), vào năm 1965, thời gian tôi được hưởng cả hai trái mìn claymore tại nhà hàng nổi Mỹ Cảnh, để chào mừng người Mỹ vừa đổ bộ xuống bãi biển Đà Nẵng.
Một cách nào đó, ông là một trong những ông thầy của tôi, cả về việc viết, việc đọc, lẫn việc dịch thuật.
Nói là đọc tại nhà thương Grall cho giản tiện sự việc. Thật sự tôi đọc Nguyễn Đình Thi tại nơi làm việc, Đài Liên Lạc Vô Tuyến Điện thoại quốc tế, một đỉnh cồn trên tầng lầu trên cùng một building của người Pháp, ngay kế bên Đài Phát Thanh Sài Gòn. Đọc giữa hai lần giải phẫu. Lần thứ nhất, ngay sau vụ nổ, và một lần sau đó mấy tháng, để ‘cấy, ghép xương’ (làm greffe).
Cuốn sách của Nguyễn Đình Thi, đúng như cái tên của nó (Triết học nhập môn), là một cuốn sách vỡ lòng. Do đọc cùng lúc với cuốn của Henri Lefèbvre (hình như cuốn duy vật biện chứng pháp, le matérialisme dialectique), tôi đã có ý nghĩ, ông Ta đâu có thua gì ông Tây nổi tiếng đó; bởi vì nếu ông Tây đặt nặng ý niệm, rằng, trên đường rong ruổi, cái gọi là lý thuyết và cái gọi là thực hành (praxis), hai cái quyện vào nhau, triệt tiêu lẫn nhau để có được con người hoàn toàn, l’homme total, theo Marx; Nguyễn Đình Thi coi động/tĩnh là hai yếu tố quan trọng của duy vật biện chứng. Tĩnh là phần lý thuyết, động là phần thực hành.
Cuốn của Nguyễn Đình Thi hồi đó, được các giáo sư tại Đại Học Văn Khoa sử dụng như là sách giáo khoa, cho sinh viên năm dự bị, hay năm đầu cử nhân triết. Không hiểu, ở ngoài ấy, hồi đó, ông có được như vậy không, và liệu có thể coi, cuốn sách của ông thuộc loại "giao lưu hòa giải, xóa lằn ranh quốc-cộng"?
Nói tóm lại kinh nghiệm đầu "đọc" [hay... "độc"] Mác xít của tôi, là do hai ông thầy kể trên.
Cùng lúc đọc, viết. Truyện ngắn đầu tay của tôi, Những Ngày Ở Sài Gòn, thai nghén tại nhà thương sau khi đọc một bài thơ của một người bạn, thi sĩ Cao Thoại Châu, trên báo Văn, tiền thân tờ Văn bây giờ, của Nguyễn Xuân Hoàng. Viết tại đỉnh cồn, một tay bị băng bột, phải tựa lên thành ghế, một tay viết. Ban đêm ngủ phải nằm sát tường, để có chỗ dựa cho cánh tay băng bột. [Vậy mà cũng vác cánh tay đi chơi với ‘Cô Bé’. Thấy mọi người chăm chú nhìn, cô cười nói, họ nhầm anh với một anh lính chiến!]
Xong, gửi báo tuần báo Nghệ Thuật. Truyện được đăng, sau đó được tòa soạn nhắn xuống lấy tiền nhuận bút. Nhân thế, quen Viên Linh, liền sau đó thay Thanh Nam làm tổng thư ký. Anh xúi tôi viết tiểu luận, phê bình, điểm sách, điểm phim! [Mới đây, gặp lại, anh chìa cho tôi xem, một trong những bài điểm sách đầu tiên của tôi, là cuốn Thị Trấn Miền Tây, của Viên Linh, đăng trên báo Văn Học Sài Gòn, không phải tờ Văn Học Cali bây giờ]
Tôi nói với ông anh. Ông bảo sợ gì chuyện đó. Thì cứ viết, bằng cách giới thiệu những trào lưu văn học thế giới. Thấy tôi ngần ngại, ông bảo, Nguyễn Đình Thi cũng viết cuốn Triết Học Nhập Môn theo kiểu đó, vừa đọc, vừa dịch, vừa giới thiệu, vừa sáng tác. Đừng sợ sai, sai thì sửa. Không làm như vậy, chẳng bao giờ có tác phẩm.
Kinh nghiệm của Nguyễn Đình Thi, qua ông anh, đã theo tôi suốt bao năm mê mải với mớ chữ. Tôi cứ thế giới thiệu, nào trào lưu hiện sinh [Tôi còn nhớ tên loạt bài viết cho Nghệ Tthuật: Thế nào là văn chương dấn thân?], tới những tác giả tiếp theo trào lưu hiện sinh như Roland Barthes, Gérard Genette... Tôi giới thiệu Beckett vào năm 1965 - 1966, trước khi ông được Nobel vào năm 1969. Ra hải ngoại, vẫn ‘mửng’ đó, tôi giới thiệu Borges, Steiner, Naipaul, Said... nghĩa là vừa đọc, vừa [tập] dịch [tiếng Anh].
Kinh nghiệm Nguyễn Đình Thi, qua ông anh, thật là quá quí đối với tôi, một học sinh trường Việt, vốn liếng ngoại ngữ chẳng là bao, cứ thế vừa đọc, vừa học. Nay viết ra đây, hy vọng có chút ích cho những người lớp sau.
Kinh nghiệm NDT