Tôi nảy ra ý tưởng về "tính thơ" sau khi:

Đọc khá nhiều thể loại thơ, xem khá nhiều nhận định về thế nào là thơ.

Nguyễn Thế Hoàng Linh

Nguồn

Đọc khá nhiều, nhưng có lẽ chưa đọc cuốn này: Thơ tính của không gian, La Poétique de l'espace, của Gaston Bachelard.

Tất cả những thí dụ về tính thơ mà tác giả nêu ra, như,

Một pha bóng đầy chất thơ (ở đây, có thể các cầu thủ đã tạo ra hiệu ứng hình ảnh đẹp khi xử lí bóng, một ý tưởng đột phá táo bạo, một đường chuyền đầy sự thông minh...) Một bức tranh đầy tính thơ (không chỉ hình ảnh, ý tưởng ấn tượng, nó còn tạo nên giai điệu chẳng hạn...) Một game đầy tính thơ (nó đầy ý tưởng mới và sự dày công đầu tư vào các chi tiết tạo nên mạch cảm hứng không ngừng trong người chơi) Một cô gái đầy tính thơ (dù có thể không mạnh về hình ảnh khuôn mặt, cô ta luôn có những ý tưởng hay, cảm xúc của cô ta thất thường lúc blue, lúc rock lúc pop ballard lúc nhạc vàng khi nhạc đỏ mà vẫn không chịu bỏ hip hop, nhạc jazz.) Một khung cảnh tự nhiên nên thơ (với suối chảy, chim hót, sự đa dạng của thảm thực vật, sự biến chuyển không ngừng của khí hậu...) Một người làm vườn, làm ruộng đầy tính thơ (những bài thơ người đó lén la lén lút sáng tác trên giấy và ngấm ngầm tự hào thì dở ẹc; nhưng nhìn vào thửa ruộng, mảnh vườn của người đó, người ta thấy một đầu óc đầy ý tưởng, đầy năng lực bố cục, biến tấu, đầy đam mê, đầy cảm xúc hân hoan và sự hài hoà với thiên nhiên; điều đó hấp dẫn không chỉ chúng ta mà cả chim chóc, ong bướm; như vậy, chính người đó đã tạo nên một khung cảnh nhân tạo nên thơ bằng nhiều những chất liệu tự nhiên và cả nhân tạo như hạt giống, nước tưới, giàn bằng tre, nứa, dây buộc ni lông...) Vô số ví dụ khác...

đều có thể qui về, một định nghĩa: "Thơ là tâm hồn khánh thành một vóc dáng, La poésie est une âme inaugurant une forme" của Pierre-Jean Jouve, và đây là vấn đề hiện tượng học của tâm hồn, theo Bachelard.

*

Trong lời dẫn nhập, introduction, Bachelard viết, tâm lý học cổ điển không thèm để ý tới ảnh tượng, image poétique, và luôn lầm nó với ẩn dụ.

Dựa vào ý của Bachelard, trong một bài viết về TTT, cho số Văn đặc biệt về ông, xb vào năm 1973, Gấu này đã đưa ra một số tiểu chú, liên quan tới cái mà Nguyễn Thế Hoàng Linh gọi là tính thơ, ở đâu cũng có, nay xin ghi lại ở đây, để nới rộng vấn đề:

1. Ẩn dụ hay là vai trò của tu từ pháp trong văn chương.

Ẩn dụ, métaphore, là một từ hoa, một trong những trò chơi của tu từ pháp. Những cánh buồm thay vì con thuyền, cội huyên thay vì cha già, bóng hồng thay vì giai nhân... là những ẩn dụ.

Từ métaphore, gốc Hy Lạp, vốn có nghĩa, transition, thiên di. Một nhà ngôn ngữ học định nghĩa, Ẩn dụ là một từ hoa, une figure, nhờ đó, lý trí áp dụng, để chỉ vật này cho một vật khác, do một tính chất chung làm chúng sát lại gần nhau.

Không phải chỉ riêng ngôn ngữ, mà cả thế giới sự vật, con người, đều dựa trên 'một tính chất chung làm chúng sát lại gần nhau'. Trong một giọt nước có cả đại dương, thế giới là một convenance, tương hợp, của những sự vật [Michel Foucault: Chữ và Vật]. Thí dụ: Linh hồn và thể xác tương hợp không chỉ một, mà tới hai lần: Bởi vi tội lỗi có thể làm cho linh hồn sa đọa, cho nên, do tránh cho nó khỏi bị sa đọa, Thượng Đế bèn để linh hồn trong tận đáy sâu của thể xác. Tuy nhiên, do thân cận, chung đụng với thể xác, linh hồn bèn đón nhận từ nó, những rung động. Còn thể xác, sa đọa, ấy là do linh hồn có quá nhiều đam mê.

Trong văn chương, Proust cho rằng, bút pháp không thể nào đẹp được, nếu không có ẩn dụ. Tuy nhiên ẩn dụ, hay nói chung, từ hoa, là con dao hai lưỡi. Nước chở thuyền, nhưng nước cũng làm lật thuyền. Máy bay bay được là nhờ khí trời, nhưng khí trời cản sức bay. Dây điện truyền điện, tải điện, nhưng cũng cản điện: Từ hoa, cùng lúc, vừa chuyên chở vừa cản trở văn chương. Tu từ pháp là kích thước, chiều hướng yêu đương, đằm thắm của cách viết [La rhétorique est la dimension amoureuse de l'écriture. Roland Barthes: Tiểu luận phê bình], nhưng, thùng rỗng kêu to: lạm dụng nó, nó giết chết văn chương, biến văn chương thành trò biền ngẫu, nói quẩn [tautologie].

2. Ảnh tượng trong thơ.

Không có ảnh tượng, không có thơ [Pas de poésie sans image]

3. Sự khác biệt giữa ẩn dụ và ảnh tượng.

Ẩn dụ đi kèm tri thức. Một đứa trẻ không thể coi cánh buồm là con thuyền. Trong trí tưởng tượng của nó, con thuyền có thể có nhiều hình dáng quái dị, nhưng không thể giản dị là cánh buồm.

4. Ảnh tượng và ẩn dụ trong Bếp Lửa của TTT.

Đọc Thanh Tâm Tuyền

Trong bài viết của Nguyễn Thế Hoàng Linh, ông có nhắc tới tính phi thơ, mà Kundrea nhận ra, khi đọc Kafka.

Thực sự, Kundera khi nhắc đến phi thơ, là muốn phạng thế giới toàn trị, tức là thế giới hiện NTHL đang sống.

Ở đó, không có thơ. Thế giới đó chống lại thơ.

Không hiểu NTHL có nhận ra điều đó không, khi bệ Kundera ra, để nói về tính thơ ở đâu cũng có?

*

Nguyễn Thế Hoàng Linh được coi là thiên tài.

Quả là thiên tài, mới nẩy ra ý tưởng về tính thơ như trên. Tuy nhiên, đọc khá nhiều về thơ, thì phải cho biết đọc những ai, xem khá nhiều về nhận định thế nào là thơ, thì cũng nên cho biết, những nhận định đó như thế nào, khác nhau ra sao, rồi từ đó, mới nẩy ra ý tưởng "tính thơ". Cái 'lô gíc' viết, nó đòi hỏi như vậy.

Thí dụ, Gấu ngu này, khi nhắc đến Bachelard, là để cho thấy, đây là cái nguồn đưa đến những phân biệt về ành tượng về ẩn dụ, về từ hoa...

Đâu cứ thiên tài là có quyền phán tưới hột sen! Phán vô tư, vô tội vạ, vô trú sở, vô căn cứ.

Nếu thiên tài là như thế, Gấu này thành thiên tài từ lâu rồi, đúng như Borges đã từng phán:

Tôi nhớ một nhận xét của Oscar Wilde - một nhận xét đầy chất tiên tri. Ông nói: "Nếu không có thơ vần, chúng ta đều trở thành thiên tài". Đây là chuyện đang xẩy ra ngày hôm nay, ít ra là tại xứ tôi. Hầu như ngày nào tôi cũng nhận được những cuốn thơ của những thiên tài hoặc mấp mí thiên tài: nghĩa là những cuốn thơ hình như chẳng có một chút ý nghĩa nào đối với tôi. Ngay cả những ẩn dụ ở trong đó, tôi không thể nào nhận ra được. Ẩn dụ đề nghị một nối kết, giữa hai sự vật. Nhưng trong những cuốn thơ đó, tôi chẳng nhìn thấy bất cứ một nối kết nào. Tôi đã phạm vào lầm lẫn thiên tài như vậy, trong tập đầu, tập hai cũng vậy, và có lẽ ngay cả tập ba; và rồi tôi khám phá ra, có một điều gì thực sự huyền ảo, và không thể nào cắt nghĩa được, về một bài sonnet: Nó có thể đẻ ra đủ thứ, đủ loại thơ, khác nhau.

Lèm bèm về thơ

Gấu mới nghe nhà văn hoá Vương Trí Nhàn phán:

Có gì vay mượn cũng phải nói.

Nguồn

Đúng như thế. Thiên tài phán, đọc nhiều xem nhiều, mà chẳng nói, đọc ai, xem ai. Thường ra, ở cuối vài viết như thế, có ghi, những sách báo tham khảo. Biết đâu nhờ vậy, độc giả tìm được cái nguồn, của ý tưởng "tính thơ".

*

Bachelard là một tác giả, Gấu nghĩ, những nhà thơ nên tìm đọc, nhất là những cuốn như Phân tâm học về lửa, Nước và những giấc mộng, Thơ tính của không gian, Thơ tính của Mộng mơ... Riêng với Gấu, mê nhất là Thơ tính của không gian, đọc từ hồi mới lớn, cùng với Sài Gòn.

*

Sự thực những thí dụ về tính thơ của thiên tài NTHL đều có chút thiên vị, đúng như thiên tài thú nhận. Ít ai nói, một pha bóng đầy chất thơ, mà là, đẹp, một đường banh thần sầu, một pha làm bàn tuyệt cú mẻo.

Có thí dụ, nhảm. Nhưng thôi bỏ qua, nhân cái nhảm của thiên tài, lèm bèm về thơ, về Bachelard, thú vị hơn.

*

Tâm lý học cổ điển không bàn về ảnh tượng, image poétique, và luôn lầm nó với một ẩn dụ đơn giản. Vả chăng, từ "hình ảnh", image chứa quá nhiểu lẫm lẫn, mù mờ, trong tất cả những tác phẩm của những nhà tâm lý học: người ta nhìn thấy những hình ảnh, người ta tái sản xuất, on reproduit, những hình ảnh, người ta lưu giữ những hình ảnh ở trong ký ức... Hình ảnh ở khắp nơi, ngoại trừ một nơi: không hể có hình ảnh, như là một sản phẩm trực tiếp, liền tù tì, ngay tức khắc, của trí tưởng tượng.

Cái sản phẩm liền tù tì của trí tưởng tượng đó, là ảnh tượng, hay hình ảnh thi ca.

Thành ra, có thể thiên tài NTHL, tuy cũng là thi sĩ, nhưng chưa bao giờ cảm nhận, chưa từng kinh qua, thứ thi ảnh này, cho nên phán, tính thơ ở khắp nơi, như hình ảnh tràn đầy trong thế giới, chăng?

1. This poem, which Mrs. Mandelstam mentions on page 12 and at many other points, is nowhere quoted in full in the text of her book.

2. In the first version, which came into the hands of the secret police, these two lines read:

All we hear is the Kremlin mountaineer,

The murderer and peasant-slayer.

8. "Ossete." There were persistent stories that Stalin had Ossetian blood. Osseda is to the north of Georgia in the Caucasus. The people, of Iranian stock, are quite different from the Georgians.

Bài thơ trên có nhiều bản khác nhau. Trên, là từ hồi ký "Hy Vọng Chống lại Hy Vọng", của vợ nhà thơ, Nadezhda Mandelstam.

Nhật Ký

Qua lời giới thiệu The Noise of Time, Tiếng ồn thời gian, Clarence Brown cho biết, bài thơ trên được làm năm 1934. Sau đó, đích thân Stalin ra lệnh bắt. Một giai thoại, do chính Pasternak kể lại, cũng thật thú vị:

Ngay sau khi bị bắt, một bữa, bà vợ của Osip đến gặp nhà thơ Pasternak, xin can thiệp cho chồng. Đó là lần đầu tiên P. biết tin, hai ông nhà thơ không thân nhau, làm thơ cũng khác nhau. Đúng thời gian đó, có một ông lớn mất, và linh cữu quàn tại Nhà Hội, cho mọi người thăm viếng. Pasternak tới, gặp Bukharin, bèn ghé tai gửi gấm câu chuyện. Ông này nói, khó lắm, nhưng sẽ cố. Vài đêm sau, phôn nhà Pasternak reo.

-Phải Pasternak đó không? Stalin đây.

-Good Evening. Đồng chí Xì ta lin. Nhưng có đúng đồng chí Xì không đấy? Đừng có bịp tớ nhé.

-Đúng Xì đây.

Nghe xưng danh, Pasternak nói:

-Hiện trong phòng có 26 người, và họ đều lắng nghe. Thưa, có sao không?

-Không sao hết. Đây là về trường hợp Mandelstam

-Tôi cố làm những gì có thể để giúp anh ấy.

-Đồng chí có nghĩ, anh ta là một thi sĩ tốt? [Do you think, he is a very good poet?]

-Thưa đồng chí Xì ta lin, đồng chí không nên hỏi một nhà thơ về một nhà thơ khác. Đâu có khác gì hỏi người đẹp về một người đẹp khác?

-Như vậy, là tôi phải kết luận, đồng chí không khoái anh ta lắm?

-Không, đồng chí lầm rồi. Tôi là một nhà thơ, theo kiểu khác của anh ta, cũng nhà thơ. Tôi nghĩ, anh ta là một người viết tốt.

-Tốt lắm. Mà này, sao không ghé thăm Xì này?

-Có lẽ đồng chí Xì nên ghé đồng chí Pạc thì hay hơn!

Thế là sau đó, Mandelstam được tha.

Nhưng than ôi, không được lâu!

Nhà thơ Nga chẳng những đi tù mà còn chết ở trong đó, vì bài thơ trên đây.